00:42.0
ang buong pangalan niya
00:45.0
Gusto ko po sanang nasa point of view ito ng aking Tata Fred
00:50.0
Kaya ito na Sir Seth
00:53.0
ang kanyang unang karanasan
01:00.0
Lumaki ako sa isang lugar sa pagitan ng hilaga at timog
01:04.0
kung saan alos sinasakop lahat ng mga bundok o gubat
01:08.0
Ang aking kabataan ay puno ng kalayaan
01:12.0
Basta lamang matapos mo ang mga trabahong inaata sayo ng iyong mga magulang
01:18.0
ay malaki ang oras mo sa buong araw para gawin ng kung anong gusto mo
01:22.0
Hindi pa importante ang edukasyon at pag-aaral sa amin noong mga panahon na iyon
01:30.0
Isa ako sa mga batang hindi mapakali sa bahay
01:34.0
Mas gusto ko pang sumama sa aking kuya
01:37.0
o hindi kaya sa aking ama sa pagpapasnol ng mga alaga naming hayop
01:41.0
o hindi kaya magbantayin sa aking mga batang
01:46.0
o hindi kaya magbantay ng sakahan at ulingan
01:50.0
kesa gumawa ng mga gawaing bahay
01:55.0
Kapag ka sinasalabas ka ay pwede kang gumawa ng ibang mga bagay
01:59.0
kagaya ng pag-akit sa puno, pangunguhan ng prutas,
02:04.0
pangangaso ng mga maliliit na hayop
02:08.0
Sa batang edad ko ay sanay akong gumawa ng mga pain
02:12.0
mag-tirador at mag-Indian pana
02:15.0
Pero yung mga pana ay pinagbabawalan akong magdala
02:19.0
lalo na kung hindi ko kasama ng aking ama at mga kuya
02:23.0
Siyempre, takaw-piligro yun
02:26.0
lalong-lalo na pag napahaway
02:31.0
Madalas rin kaming nasa may gubat
02:34.0
lalo na sa paanan o babang parte
02:37.0
paakyat sa kabundukan
02:39.0
Kung pa minsan-minsan ay umaakit kami sa bundok
02:42.0
pero kailangan ay marami kami gawa ng masukal yun
02:47.0
Hindi kami takot sa mga tulisan
02:50.0
dahil hindi naman sila nang aano ng mga bata
02:53.0
o mga babae base sa karanasan namin
02:57.0
Sa madaling salita ay hindi na iba sa amin ang magpupunta doon
03:03.0
Isang araw ay inutosan ako ng aking ama
03:06.0
na pastulin ang aming baka sa bandang paanan ng bundok
03:11.0
Hindi kasi siya makaalis sa bahay noon sa kadahilan ng
03:14.0
inaantay nitong mga anak ang maselang magbuntis naming kambing
03:21.0
Una ko siyang nakita na paakyat ng bundok noon
03:25.0
Nag-iisang matandang babae
03:29.0
Kahit hindi ko nakikita ang kabuuan ng mukha niya
03:32.0
ay kapansin-pansin yung mapayat at kulubot niyang pangangatawan
03:40.0
Sa pipilay-pilay niyang paa pero mabilis na paghakbang
03:45.0
ay napapatanong ako kung kakayanin niya bang lakarin ang paakyat ng bundok
03:51.0
Tapos ay meron pa itong bit-bit na malaking basket
03:56.0
Hindi ko na siya nagawang abutan
03:58.0
dahilan na tila nagmamadali ito
04:02.0
Iiwan ko lang sanang nakatali ang baka ko doon
04:06.0
para tulungan siya sa kung saan man niya balag pumunta
04:11.0
Makalipas ang ilang araw, ganunan naman
04:16.0
Pero sa pagkakataong ito ay nakita ko naman siyang pababa ng bundok
04:21.0
Wala itong bit-bit kundi lubid na nakarolyo
04:25.0
at nakasabit sa balikat niya
04:28.0
Nagmamadali itong maglakad na tila walang pakialam sa paligid niya
04:33.0
Hanggang sa makapasok ito ng gubat
04:36.0
Papunta naman siguro sa mga barabaranggay
04:41.0
Naging normal na sa akin ang palaging pabalik-balik ng matandang iyon
04:46.0
Paakyat baba ng bundok pero
04:48.0
ang nakapagtataka lang
04:51.0
ay hindi ni Minsan naging pamilyar ang itsura niya sa akin
04:55.0
Sa liit ng barangay namin at ng mga katabing barangay
04:59.0
ay magkakakilala at magkakamag-ana kaming lahat
05:03.0
Kaya maano ba namang makilala ko ito kaga diba?
05:07.0
Anong ginagawa niya sa bundok?
05:14.0
Naging normal na nga sa akin na makita ang matandang iyon sa gubat
05:19.0
Hanggang sa isang araw
05:20.0
Habang pauwi ako kasama ang aming baka
05:23.0
May nakita akong bata na tumatakbo mula sa bundok na iyon
05:28.0
Humihingi ito ng tulong at sumisigaw
05:32.0
Sa tansya ko ay nasa siyam na taong gulang pa lamang ang batang ito
05:36.0
Nung una ko siyang makita
05:39.0
Maliit, payat na payat, madungis
05:44.0
Kumapit ito kaagad sa akin habang
05:46.0
Sinasabi ang mga katagang
05:49.0
Manong, itago mo ako
05:52.0
May humahabol sa akin
05:55.0
Dahil sa pagkakatarant ako
05:58.0
At hindi ko naman maiiwan ang baka
06:01.0
At mahirap naman siyang itago sa kadahilan ng
06:05.0
Nasa kalbong lupa ako naglalakad sa damuhan
06:08.0
Tinuro ko na lamang sa kanya kung saan di deretso para makarating sa kalsad
06:12.0
Binigyan ko siya ng direksyon na kumaliwa
06:15.0
At meron siyang makikitang nag-iisang kamalig doon na sirah
06:20.0
Doon siya magtago
06:23.0
Sumigaw na lamang siya doon kasi marami namang tao doon
06:26.0
At sabihin ang pangalan ko
06:29.0
Napakabilis tumakbo ng batang ito na
06:32.0
Kahit pagod na pagod
06:34.0
Parabang wala ng bukas
06:36.0
At sumigaw na lamang siya doon kasi marami namang tao doon
06:39.0
At sabihin ang pangalan ko
06:40.0
Parabang wala ng bukas
06:49.0
Hindi ko matansya kung naka ilang minuto na ba siyang
06:53.0
Nawala sa paningin ko noon
06:56.0
Nang makita ko naman sa may bandang likuran ko
07:00.0
Ang matandang nagmamadaling tumatakbo
07:05.0
Para itong asong nauuna yung ulo sa paglalakad
07:09.0
Parang may inaamoy
07:12.0
Pero nang makita ko ay tila ba na alimpungatan ito at unti-unting tumakbo ng normal
07:18.0
Hanggang sa mabilis na lakad na lamang yun
07:23.0
Dahan-dahan hanggang sa makalapit sakin
07:29.0
Sinisipat ako mula ulo hanggang pa
07:33.0
Sa edad na 15 anyos
07:36.0
Kaya siguro napagkamalan ako may edad na
07:43.0
May nakita ka bang bata na tumatakbo pababa ng bundok?
07:47.0
Diba dito lang naman dadaan yun kasi masukal na yung daan?
07:54.0
Nagisip ako ng isasagot
07:57.0
Hindi ko pwedeng sabihin hindi ko nakita dahil
08:01.0
Totoo naman ang sinasabi niya
08:02.0
Dito lamang siya makakadaan
08:06.0
Kung dun lang din naman talaga siya parte ng bundok galing nun
08:10.0
Kaya naman ang sinabi ko na lamang sa matanda ay
08:16.0
Tumaan po dito na tumatakbo
08:18.0
Apo niyo po ba yun?
08:20.0
Tumango ang matanda
08:22.0
Pero imbis na ituro ko yung barangay namin ay
08:26.0
Tinuro ko pa ang isang daan kung saan palabasan
08:29.0
naman sa kabilang barangay
08:32.0
Nagpasalamat naman ang matanda at ang sinabi sa akin ay
08:36.0
Mag-ingat, umano ako pa uwi
08:40.0
Nagkunwariya kong walang alam o hindi alam ang nangyayari nun
08:45.0
Hanggang sa mawala na lamang ang matanda sa paningin ko
08:49.0
At patuloy na ako sa paglalakad pa uwi
08:54.0
Matapos kong ito,
08:56.0
Matapos kong itali ang baka ko sa kamalig na pagkaaring ni Lolo
09:01.0
na siyang kamalig na sinabi ko na magtago ang bata nun
09:05.0
Agad ko siyang hinanap
09:08.0
Nakita ko siyang nagtatago sa may silong
09:12.0
Hoy, anong ginagawa mo dyan?
09:15.0
Bakit din ka nagtatago eh?
09:17.0
Maraming langgam dyan
09:20.0
Awang-awa ko sa batang ito dahil
09:22.0
Tinis niya ang mga kagat ng langgam sa katawan niya
09:26.0
Dahil takot na takot umano siya
09:30.0
Meron siyang pinagpipilitan na bumalik ng bundok at humingi ng tulong
09:35.0
Tinanong ko siya kung bakit pa siya babalik
09:38.0
Eh nakatakas na siya
09:40.0
At bakit nga ba siya tumatakas nun?
09:44.0
Habang nagsisimula siyang magkwento
09:47.0
Ay napapansin kong nangangati siya
09:49.0
Kaya naman niyaya ko siyang sa erigasyon na lamang pagpatuloy ang pagkwento
09:54.0
Para makaligo siya
09:56.0
At ako ay makapagbasa na rin ang katawan
10:00.0
Basta umano ipangako ko na babalik kami sa bundok na yon
10:05.0
Hindi na umano namin kailangang paabutan pa ng hapon
10:13.0
Malinaw ko lamang na itong kabuan ng kwento nito ay
10:18.0
Hindi niya ito na kwento ng buo noong una
10:22.0
Hanggang sa parte lamang ng kung ano ang natuklasan nila sa bundok na yon
10:26.0
At kung anong panganib ang nakaharap nila
10:31.0
Huli na niyang ikinwento matapos ang lahat ng pangyayari
10:36.0
Kaya para hindi kayo malito
10:38.0
Pinagsama ko na ito sa iisang kwento lang
10:41.0
Ayon nga sa batang nagpakilalang doy
10:44.0
Tagakabilang bayan siya
10:47.0
Ibig sabihin ay isa sa mga barangay ang tirahan niya na
10:51.0
Nasa kabilang bundok
10:53.0
Naaabutin ka ng kulang-kulang limang oras kung lalakarin mo
11:01.0
Habang naglalakad sila ng kanyang nakakatandang kapatid
11:05.0
Nasa kabilang bundok
11:08.0
Habang naglalakad sila ng kanyang nakakatandang kapatid
11:11.0
At ng isa pa nilang kaibigan
11:14.0
Ay may matandang humingi ng tulong para buhatin ang mga daladala niya pababa umano ng bundok noon
11:21.0
Pinangakuan silang bibigyan ng pera
11:26.0
Dahil sa kabisado naman nila yung bundok sa parte nila
11:29.0
Kampante sila noon
11:32.0
Pero habang papalalim umano ang pasok nila sa loob ng bundok
11:37.0
Napansin nila na hindi na nila alam ang dinadaan na noon
11:44.0
Hanggang sa magpasya umano silang huwag nang tumuloy
11:48.0
Nakaramdam na rin sila ng takot
11:51.0
Inayaan naman sila ng matanda na umuwi noon
11:54.0
Ang kaso nga lang
11:57.0
Hindi na nila alam kung paano
11:59.0
Pabalik balik at paikot ikot lamang sila sa iisang lugar
12:04.0
Hanggang sa abuta na sila ng dilim
12:08.0
At nagulat na lamang siya nang biglang nagkaluskusan ng mga dahon ng puno sa paligid noon
12:15.0
At sa isang iglap
12:17.0
Ay isa isang iniangat ang kanyang kapatid at kaibigan sa ere
12:24.0
Mabilis lang umano ang pangyayari
12:26.0
Nawalan siya ng malay noong mabuhat siya pataas
12:30.0
Hindi niya alam kung bakit pero
12:33.0
Nahilo siya at paggising niya
12:36.0
Ay nakatali na silang lahat
12:41.0
Sa gitna ng gubat
12:44.0
Na nasa taas ng kabundukan yon
12:47.0
Sa masukal na parte ng gubat
12:51.0
Buhay man silang tatlo
12:53.0
Ay hindi nila magawang huwag matakot
12:59.0
Sa isa sa mga nakatusok na kawayan
13:03.0
Hindi man mapaniwalaan hanggat hindi nasasaksihan
13:07.0
Ay merong nakataling batang
13:10.0
Halos kasing edad lamang nila
13:24.0
Bumubulong ito habang nakapikit ng
13:33.0
Pero hindi na sila nakapagsalita pa
13:36.0
Sabay-sabay silang napasigaw
13:39.0
Nang bigla na lamang lumabas ang matanda sa gitna ng kadiliman
13:46.0
Nakakasuya ang anyo niya dahil
13:48.0
Bukod sa katawan talaga niya ay
13:51.0
Yung katawan ng matandang-matandana
13:54.0
Namimilog pa ang pulang mga mata nito
13:59.0
Kitang-kita umano yung mga ugat niya sa legnod
14:05.0
Buto-buto niya sa bandang likuran
14:08.0
Wala itong pakpak kagaya sa ibang mga kwento
14:13.0
Bigla umano nitong dinakma ang bata sa may bandang tagiliran nito
14:18.0
Napakislot lamang yung batang nakatali
14:21.0
At dahil nangihina at walang kalaban-laban
14:25.0
Umiiyak na lamang ito
14:28.0
Tinatawag ang pangalan ng dalawang babae at lalaki na
14:35.0
Ay pangalan ng kanyang mga magulang
14:39.0
Nakailang kagat at sip-sip lamang ang matanda sa katawan
14:43.0
Ninunguyanguya pa ito ng kanyang maliliit at mahabang ipin na nakadikit sa lumalabas nitong uso
15:01.0
Hindi ko pa kayo pwedeng kainin
15:04.0
Uubusin ko muna ito
15:07.0
Andun lang ang mata niya sa harapan nila
15:10.0
May mga pagkakataon na babalik ulit ito sa bata
15:14.0
Tapos ay ngangat-ngat ulit ng laman
15:18.0
Nang malapit na umanong mag-umaga ay nagsimula na itong magsalita ng
15:23.0
Makapanindig balahibong litanya
15:29.0
Pagkatapos ay may ibinuhus ito sa sarili
15:32.0
Bago ito tuluyang nagsuot ng damit
15:35.0
At habang paliwanag na ay nakikita nilang unti-unting bumabalik sa normal ang buong pagkataon ng matandang iyon
15:44.0
Sumisigaw ang kuya ni Doy
15:47.0
Nagmamakaawa na pakawalan na sila pero
15:50.0
Tila walang naririnig ang matanda na
15:54.0
Parang pagod na pagod
15:56.0
O hinang hinanong umagang iyon
16:00.0
Umiiyak pa ito habang pahigap
16:02.0
Paggulong-gulong sa lupa
16:07.0
Pasensya na kayo mga iho
16:10.0
Kailangan ko kayo para hindi ako mamatay
16:14.0
Wika ng matandang iyon
16:19.0
Bitbit ang basket niya ay nagsabi itong babalik kumano siya ng katanghalian
16:24.0
Magdadala siya ng pagkain para sa kanila
16:28.0
Kailangang magpapahinga
16:31.0
Kailangan umano nilang kumain
16:34.0
Hindi sila pwedeng magutom
16:38.0
Umalis nga ang matandang ito
16:40.0
At iniwan ang mga batang nakataling maigi na magkakahiwalay
16:46.0
Buong umaga ay umuungol lamang ang batang sugatan at tuguan
16:51.0
Nakapikit lamang ang mga mata nito
16:54.0
Sinisigawan nila kung ayos lamang ba ito pero
16:58.0
Tila wala na ito sa wisyo
17:01.0
Ilang araw na ata itong ganon
17:05.0
Pagsapit ng tanghali ay dumating na naman ang hukluban
17:09.0
May daladala na itong pagkain
17:12.0
Napakasarap umano
17:14.0
Hindi nila alam kung saan ang gagaling o saan niluto ng matanda pero
17:19.0
Mukhang magaling magluto ang matandang iyon
17:23.0
Isa-isa silang sinubuan
17:26.0
Nanlilisik ang mga mata nitong pilit silang pinapakain
17:31.0
Inuna ang kaibigan ni Doy na si Guido
17:34.0
At pagkatapos ay sinunod si Doy
17:41.0
Papalagpa nga daw si Leon pero
17:44.0
Wala talaga siyang kalaban-laban
17:47.0
Pakawalan mo kung matanda ka
17:49.0
Mawawala galang ko sayo
17:53.0
Natatawa-tawa ang matanda nang makalapit ito kay Leon
17:58.0
Pero nang dumikit na ito
18:00.0
Ay buong lakas na lumiyad ang kapatid na ito ni Doy
18:04.0
At sa abot ng kanyang makakaya
18:07.0
Ay inindahan ng tuhod ang sikmura ng matandang iyon
18:13.0
Napaluhod ang matanda
18:15.0
Hindi ito ganon kalakas kapag umaga
18:18.0
Para lamang itong ordinaryong matanda na
18:21.0
Bagamat ay parang maliksi ay mahina pa rin
18:26.0
Umiyak ang matanda sa malakas na pagtuhod na iyon
18:30.0
Maluhalo ha itong bumangon at nanginginig na hinarap si Leon
18:37.0
Ikaw ang isusunod kong kakainin pagkatapos nitong isa
18:43.0
Ininda nito ang sakit at bumangon
18:45.0
Dumerecho ito sa batang nilalantakan niya ng dahan-dahan
18:50.0
Hindi na makadilat ang bata
18:53.0
Malinaw na malinaw kay Doy
18:56.0
Na tila ba naghihingalon na ito
18:59.0
At lupay pa rin na
19:01.0
Pero pilit pa rin itong sinusubuan ng pagkain
19:05.0
At pinapainom ng matandang huklo ba na iyon
19:10.0
Na hindi na ito bumubukas
19:12.0
Nagdudugo na rin ang tenga nito
19:17.0
Awang-awa si Doy noon at siyempre
19:20.0
Takot na rin dahil sa maaaring
19:23.0
Ang nangyayari sa bata ay pwede din nilang sapitin
19:27.0
Nang wala na talagang reaksyon ng bata sa pagkain
19:33.0
Ay nagpailing-iling na lamang ang huklo ba na iyon
19:37.0
Tinitigan sila isa-isa
19:45.0
Tanging siliyon lamang ang matapang na sumisigaw
19:48.0
At kasabay pa nito ay ang paghingi niya ng tulong
19:52.0
Tumatawa lamang ang matanda na sinasabi sa kapatid ni Doy
19:56.0
Na wala siyang mapapala
19:58.0
At walang makakarinig sa kanya
20:06.0
Walang makarinig sa kanya
20:09.0
Sa pagkakataon na iyon dahil sa magkahalong pagod at antok ay nakatulog sila
20:17.0
Ang pwesto pala ng pagkakatali nila ay yung paa at yung kamay ay
20:21.0
Medyo may kaluwagan ng pagkakatali sa mga puno
20:25.0
Sapat lang para hindi sila makaikot para
20:28.0
Maabot ang dulong tinali para doon
20:36.0
Pero yung pinakabuhol ng tali ay nasa pinakalikod ng mga punong iyon
20:43.0
Nung hapon din na yun ay nagising sila
20:47.0
Bagsak na bagsak na ang katawan ng batang nilalantakan ng matanda
20:52.0
Naglalawain na ito
20:54.0
Pumipiyok-piyok ang paghinga na tila ba naghihinga luna
21:00.0
Dilat na rin ang mga mata nito at tumuluha
21:03.0
Mangiyak-ngiyak silang lahat noon
21:06.0
Lala na sigido na sinisisipa ang magkapatid kung bakit pa siya sumama
21:14.0
Padilim na ng muling umakyat ng matanda
21:19.0
At tila ba napakalakas ng pangangatawang
21:22.0
May bitbit na isang sakong may lamang lupa
21:27.0
Ibinuhos niya ang lupa na yun sa pinaprestuhan niya
21:31.0
Sinilip niya ang kaawa-awang naghihingalong bata
21:37.0
Lumalaban ka pa pala
21:40.0
Pagkatapos ay bumalik ito doon sa lupang tinambak niya
21:46.0
At muling nag-usal ng lita niya
21:49.0
Habang pinapahid ang lupang yun
21:53.0
At sa isang iglap
21:55.0
Ay naging rason kung bakit nangate at nangamot ng buong katawan ng matandang ito
22:01.0
At bigla itong nagbago ng anyo
22:04.0
Sa itsura ng dilalang na nakita nila noong nakaraan
22:10.0
Tumalon-talon ito na tila ba naiirita pero
22:14.0
Napakataas ng talon niya
22:17.0
Na ibig sabihin ay hindi ito lumilipad kundi
22:21.0
Talagang tumatalon lang
22:23.0
At sa puntong yun
22:25.0
Ay nasaksiyan nila ang kalunos-lunos at huling sandal
22:28.0
Na makita ang kaawa-awang batang na una sa kanila
22:34.0
Lumapit ang hayop na yun sa batang ito
22:37.0
Pinasandal niya ang katawan ng batang yun sa may kawayan
22:41.0
Kung saan ito nakatali
22:49.0
At dinig nila ang sinabing kataga ng matandang ito
22:54.0
At muli ay hinagod niya ang tagiliran ng bata
22:58.0
Isinubsob ang mukha niya doon
23:01.0
At sa muling pagkahatak niya
23:04.0
O paglayo sa tagiliran
23:06.0
Ay meron ng sumamang magkakahalong dugo
23:12.0
At mga kung anong mahaba-habang parte ng yon
23:19.0
At mga kung anong mahaba-habang parte ng lamang loob ng batang ito
23:25.0
Sukang-suka ako habang pinapakinggan ito
23:29.0
Parehas ng reaksyon nila doy
23:31.0
Habang sa harapan nila nanilalantakan na parang kumakain ng gisadong pansitang nila lang
23:43.0
Si doy napapapikit
23:44.0
Dito na tuluyang lumupay-pay ang katawan ng batang yon
23:51.0
Nawala na itong buhay
23:55.0
Nang medyo nakabwelo na ang patay-gutom na aswang sa katawan ng bata
24:00.0
At tila nalunok na nito ang mga naisubo mula sa katawan nun
24:05.0
Sa kanya tinanggal ang bata sa pagkakatali
24:08.0
Binuhat ito ng walang kahirap-hirap
24:11.0
Ipinuwesto sa parte ng pinaglagyan niya ng lupa
24:15.0
At dun niya ito patuloy nanilantakan
24:20.0
Tuwid na tuwid ang pagkakahiga ng nakakawawang bata
24:24.0
Samantalang nakaluhod sa harapan niya ang nilalang
24:28.0
Ang isang kamay ay nakahawak sa leg
24:32.0
At ang isang kamay ay nakahawak sa hita nito
24:35.0
Habang patuloy niyang sinusubsub ang sarili ng isang kamay
24:39.0
Patuloy niyang sinusubsub ang sarili sa tagiliran ng batang iyon
24:48.0
Nandun na yung makikita mong nakasulit ng nilalang
24:55.0
Humihinga-hinga ito
24:57.0
Bumitaw saglit sa katawan ng bata at suminghap ng hangin sabay tumawa
25:03.0
Binuhat ang natitirang labi ng bata
25:07.0
Nawala itong bit-bit ang bangkay na iyon
25:13.0
Tatakas ang isa sa atin dito
25:18.0
Habang unti-unting sinisipat ang nakataling si Guido at Doy
25:24.0
Tingnan niyo maigi yung tali ko kung may pwede akong gawin o ano
25:29.0
Ganon din ang gagawin ko sa inyo
25:32.0
Sinipat-sipat nilang isa't isa
25:35.0
At hindi kalaunan
25:37.0
Merong napansin si Leon sa pagkakatali kay Doy
25:42.0
Dahil siguro sa maliit na bata at may kapayatan itong si Doy
25:46.0
Kaya naisip ng matandang hukluban na
25:49.0
Wala itong lakas para tumakas
25:52.0
Pero may nakita si Leon na butas sa paraan
