00:53.0
Mayroong mga naniniwala, at marami din namang nagihinala.
01:05.0
Republika ng Turkiye
01:29.0
Bansa na matatagpuan sa bandang ibaba ng Russia,
01:33.0
sa itaas ng Syria, at malapit lang sa Black Sea.
01:37.0
Tinatahanan ng sobra sa 80 milyong mamamayan.
01:41.0
Ang pinakamalaking siyudad ng bansa na Istanbul,
01:44.0
ang dating Konstantinopol,
01:46.0
ay naiipit sa gitna ng dalawang kontinente,
01:49.0
kalahati sa Bosporus Strait na nasa Asia,
01:52.0
at ang kabila sa Europa.
01:54.0
Kilala ang lungsod bilang isa sa pinakamagandang pasyalan sa buong Europa,
01:59.0
kaya napakaraming turista na dumadayo doon,
02:02.0
lalo na sa bantog na The Grand Bazaar,
02:05.0
isa sa pinakasiksik na mall sa buong mundo,
02:08.0
na may 4,000 mga tindahan sa loob.
02:12.0
Naging laman ng balita ang bansa nung pumasok ang buwan ng Pebrero taong 2023,
02:17.0
dahil sa nakamamatay na lindol,
02:20.0
na sobra sa 50,000 katawang namatay.
02:24.0
Sa kabila ng mga sakuna na pinagdaanan ang makasaysayang bansa,
02:28.0
binansaga ng Turkiye na The Land of Historic Significance,
02:32.0
o ang lupain ng mahalagang kasaysayan,
02:35.0
dahil sa napakaraming sinaunang gusali ang naitaguyod sa bansa,
02:39.0
ilang siglo na ang nakararaan.
02:42.0
Sa katunayan ayon sa All About Turkey,
02:45.0
na labing siyam ang nakamamanghang lugar sa Turkiye
02:48.0
na kabilang sa UNESCO World Heritage Sites,
02:51.0
at sobra sa 60 ang isa sa halipa sa hinaharap.
02:55.0
Kapag sinabing UNESCO o United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization,
03:02.0
ibig sabihin na ang lugar ay pinag-iingatan ng United Nations.
03:06.0
Sa madaling sabi, kahit na nakatirik ito sa ibang bansa kapag sinali sa UNESCO,
03:12.0
ito ay pagmamayari na ng lahat ng lahi.
03:15.0
Kasama dito ang sinaunang siyudad ng Aphrodisias,
03:19.0
na matatagpuan sa bantang kaliwang ibaba ng bansa malapit sa ilog ng Morsinus.
03:24.0
Kung bibisita ang isa sa lugar, makikita ang mga sinaunang labi
03:28.0
kasama ang templo ni Aphrodite, Diyosa ng Pag-ibig, na itinayo mga taong 200 BCE.
03:35.0
Makikita din doon ang kilalang teatro na ginamit ng mga Griego at Romano sa sining at mga palabas,
03:42.0
at para sa pampublikong debate ng mga elitista.
03:46.0
Isa pa sa makasaysayang lugar ay ang siyudad ng Ephesus na napanggit sa Biblia.
03:52.0
Pinanginiwala ang itinaguyod ng isang Ionian prince na si Prinsipe Androclos,
03:57.0
3,000 taon na ang nakalilipas.
03:59.0
Unang pinangasiwaan ng mga Griego hanggang sa napasakama ito ng mga Romano.
04:04.0
Dating sentro ng kalakalan sa pagitan ng Asia at Europa dahil sa malaking daungan doon.
04:10.0
Makikita din ang dating templo ni Artemis, ang Diyos ng mga mangangaso.
04:15.0
Masisilayan din ang labinang templo ng mabagsik na Romano emperador na si Hedrian, ipinatayo noong mga taong 100 AD.
04:24.0
At ang pinakasikat na mapapasyalan ay ang sinuunang siyudad ng Hierapolis,
04:30.0
na matatagpuan sa rehiyon ng Aegean na nasa kaliwa ng bansa.
04:34.0
Doon nakatirik ang nakamamahang templo ng mga Phrygian.
04:38.0
Hindi ito sambahan para sa Diyos ng Langit, ngunit Diyos ng Underworld.
04:45.0
Ang templo ay ginamit ng mga Griego para kay Hades at ang mga Romano para kay Pluto,
04:52.0
pinaniniwalaan ding sentro ng mga kulto noong unang panahon.
04:56.0
Ilan lamang ang mga ito sa nakamamahang pasyalan na matatagpuan sa Turkiye,
05:02.0
mga sinuunang lugar na pinagdadaanan ng mahabang panahon.
05:06.0
Subalit magugulabo kang iyong pagkatao kung maarinig mo na mayroong nadiskubre sa bansa
05:12.0
noong una ay hindi pinaniwalaan ng mga eksperto,
05:15.0
dahil raw sa imposible na mas matanda pa ito sa mga pyramids ng Egypto,
05:20.0
sa yurok ng Mesopotamia at sinasabing mas matanda pa ng ilang libong taon
05:26.0
sa tore ng Babel.
05:43.0
Ano ang pinakamatandang templo sa kasaysayan?
05:55.0
Isa ang Turkiye sa pinakamaraming makasaysayang lugar sa buong mundo,
06:00.0
subalit ang lahat ng nakalista sa UNESCO mula sa bansa ay natabunan pagpasok ng taong 1960.
06:07.0
Sa bandang iba ba ng bansa malapit sa syudad ng Urfa,
06:11.0
isang tuklas ang noo'y pinaniwala ng mga anthropologists.
06:14.0
Ang akala ng mga tagayuniversidad ng Chicago at Istanbul na ang natanaw nila noong una
06:20.0
ay isa lamang lumang sementeryo,
06:22.0
kaya hindi ito binulabog at pinagtuunan ng pansin ng tatlong dekada.
06:27.0
Pero taong 1994 noong isang archeologist mula sa Germany na si Klaus Schmid
06:32.0
ang muling nakabuna sa mga pirapirasong labi sa tuktok ng burol na tinawag nilang Gobekli Tepe,
06:38.0
o burol na mukhang tiyan, dahil ang tuktok nito ay mukhang tiyan na may pusod.
06:44.0
Pero hindi yung burol ang unang pakay ni Schmid sa lugar,
06:48.0
ngunit ang pag-survey sa kapatagan.
06:51.0
Napansin nito nakakaiba ang tuktok ng Gobekli Tepe kung ikukumpara sa mga kalapit na burol,
06:56.0
mula sa mga tuktok na may pusod.
06:58.0
Kaya taong 1995 nagsimula ang paghukay.
07:01.0
Sa gulat ng grupo, ang nakakala nilang mga puntod sa sementeryo ay hindi pala.
07:07.0
Unang nadiskubre ang mga haligi na nakahilera ng pabilog.
07:11.0
Hindi lang isa, hindi dalawa o tatlo, pero sobra sa dalawampu ang nakakita.
07:17.0
Kaya mula noon, natiyak ni Schmid na ang kanilang nakapuntok na burol na tuktok
07:22.0
Sa gitna ng mga nakahilera, mayroong isa, minsan dalawang higanteng monumento ang nakatirik.
07:28.0
Nakaukit ay mga anyo ng hayop at mga hugis na parang sumisimbolo sa araw at dagat.
07:34.0
Nadiskubre mga batong may hugis na tao.
07:37.0
Yung iba may bigat na sampung tonelada.
07:40.0
Maraming kagamitan ang nakahukay sa lugar.
07:43.0
Mga pabilog, mga pabilog, mga pabilog, mga pabilog, mga pabilog.
07:48.0
Maraming kagamitan ang nakahukay sa lugar.
07:51.0
Mga pangukit, pambungkal, at marami pang iba.
07:55.0
Alam nila na isang megalithic na templo ang kanilang natagpuan, pero hindi nila alam kung gaano katanda.
08:02.0
Kaya noong sinukat ang mga lupa na tumabon sa gusali at ang radiocarbon dating ng mga kasangkapan,
08:08.0
napagalaman na ito ay itinayo noong pang 9,600 BCE o halos 12,000 taon na ang nakalilipas.
08:18.0
Diamak na mas matanda pa sa mga pyramids, ilang libong taon na mas nauna pa sa mga gusali ng Mesopotamia,
08:25.0
at ilang libong taon bago na ipatayo ni Nimrod ang Tore ng Babel.
08:30.0
Ito ang sabi ng Atlas Obscura.
08:33.0
Nang Gobekli Tepe sa Oretcik ng Turkiye ay ang pinakamatandang gusali na ginamit ng pangreliyon,
08:39.0
11,500 years old itinayong matapos ang Stone Age.
08:44.0
Nakipahiyag din ito sa world history.
08:47.0
Nang Gobekli Tepe ay ang pinakamatandang lugar-sambahan na ginawa ng tao noong pang mga 10,000 BCE.
08:54.0
Nakabubulabog na informasyon ang kanilang nalaman na maaaring magbago sa kasaysayan ng tao.
09:02.0
Binanggit sa National Geographic na ang pinakamatandang templo sa buong mundo ay nagpabago sa isip ng mga scholars,
09:09.0
na mula noong una ay naniniwala na natutong sumamba ang tao matapos lang magkaroon ito ng kakayang gumawa ng mga paso panahon ng Neolithic period.
09:20.0
Base din sa BBC na naniniwala ang mga archeologists na ang pagsambahan ng tao ay nagsimula lamang noong natutong mamuhay, gawa ng pagsasaka, at pag-alaga ng ayop.
09:32.0
Gusto nilang ipahayag na ang pagsambah sa Diyos ay natutunan lamang noong ang isip ng tao ay naging sopistikado.
09:39.0
Pero dahil sa nadiskubri,
09:41.0
ibig sabihin lang na ang nahukay sa Gobekli Tepe ay patunay na talagang mas nahon na pa ang pagsambahan ng tao kaysa sa pagimbendo nito ng mga bagay-bagay.
09:51.0
Tunay na likas nga talaga ang pagkilala ng tao na may makapangyarihang Diyos na masigit pa sa kanila.
09:57.0
Hindi man tiyak na mga dalubasa kung anong klase ng pagsambahan ginawa ng mga taga roon,
10:02.0
walang duda na ang kakaibang templo ay ang pinakaunang sambahan sa buong kasaysayan.
10:09.0
Sa kasalukuyan, mga 10% lamang ang nahuhukay ng mga archeologists sa burol ng Gobekli Tepe
10:16.0
at sa anong dahilan ang proyekto ay pinahinto at hanggang ngayon ay pinagtatalunan.
10:22.0
Pero hindi na wala ng pag-asa ang mga eksperto na sa inaarap,
10:26.0
magbabalik silang muli sa tuktok ng burol at lubos ang mabigyan ng karaddagang linaw.
10:33.0
Anong aral ang mapupulog dito?
10:35.0
Ang kasaysayan ng tao ay patuloy na naibubunyad.
10:39.0
Kasaysayan ang sanlibutan na may ugnay sa kanilang paniniwala.
10:43.0
Mga patunay na unti-unti na ibubulgar,
10:46.0
naligas sa tao ang kaalaman na may mas mataas at makapangyarihan na noon pa ay sinasambana.
10:53.0
Buksan mo ang iyong isip at hayang lumalim pa ng lubusan ng iyong pangulawa
11:00.0
sa mga kasaysayang kapupulutan ng maraming aral.
11:05.0
Tandaan, katotohanan ang susin.
11:12.0
Sa Tunay Na Kalayaan
11:30.0
Sa Tunay Na Kalayaan
