01:14.0
Gawa ng kapos na kapos sila sa pera.
01:17.3
At ng mga panahon yun ay sa panan ng bundok pa sila naninirahan na malayo sa paaralan.
01:21.7
Na kung susumahin ni Lola,
01:25.5
aabot ng tatlong oras ang lakaran mula sa pinatitiraan nila
01:29.1
ang pagkakilalaan.
01:30.0
paaralang pinapasukan niya.
01:33.0
At dahil sa babae siya
01:34.5
at paniniwala ng mga tao
01:36.0
noong kapanahonan niya na
01:37.3
hanggang sa duyan lang
01:39.3
iikot ang buhay ng mga kababaihan,
01:42.6
pinatapos lamang siya
01:43.7
ng kanyang ama sa ikaapat na baitang.
01:48.0
Sakto lang para matuto siyang
01:49.6
magsulat, magbilang at magbasa.
01:53.4
Naisin mong ipagpatuloy ng lola ko
01:55.2
ang pag-aaral niya pero
01:56.2
wala naman siyang kakayahan dahil batid niyang
01:59.1
salat din talaga sila sa buhay.
02:02.5
Mabuti na nga lang at kahit
02:03.6
papano ay nakatungtong
02:05.7
siya sa paaralan.
02:07.9
Hindi gaya ng mga kababata niyang
02:09.5
hindi man lamang nabigyan ng pagkakataong
02:11.5
magkaroon ng kaalaman o edukasyon.
02:15.3
Pero ng mga panahon yun
02:16.8
ay tila ba hindi pa din gano'n
02:19.5
kahalaga ang magkaroon ng edukasyon sa kanila.
02:23.8
Basta marunong kang magbasa at magsulat
02:25.5
mabubuhay ka na kahit
02:27.5
saan ka mandalhin ang kapalaran.
02:29.1
Basta masipag at matyaga ka lang din
02:32.2
ay tiyak magkakanilaga ka.
02:35.1
Samaan na rin ang diskarte
02:36.3
at paniniwala sa may kapal.
02:38.9
Aangat ka talaga sa buhay.
02:41.9
Pero kahit gano'n pa man
02:43.1
ay walang ibang nais
02:44.1
ang lola ko noong kabataan niya
02:45.8
kundi ang makapagtapos
02:50.6
Kung may pagkakataon nga
02:51.6
ay hindi niya na ito papakawalan pa.
02:56.2
Isang araw nga noon
02:57.3
ay inutusan ng kanyang amang
03:01.4
na manguha ng kalamansi
03:03.4
sa likuran ng bahay nila
03:04.6
kung saan nakatanim
03:06.7
ang mga gulay nila noon.
03:09.2
Lang sa gano'n ay may maipigasa
03:11.6
ng kanilang ama sa ilog.
03:14.9
Kagad namang sumunod itong lola ko
03:16.5
sa utos ng kanyang ama.
03:19.3
Pumunta sila sa may puno
03:21.1
at kumuha ng limang piraso.
03:25.2
Bumubuhos pa ang malakas na ulan
03:26.8
ng mga panahon na iyon.
03:29.1
Kung kaya't nagdahan-dahan siya
03:30.5
dahil maputik ang likuran
03:34.7
Nang makarating na siya
03:36.0
sa likuran ng bahay
03:37.0
ay hindi niya na gaano
03:39.0
maaninag ang paligid dahil
03:40.5
malakas ang buhos ng ulan noon.
03:44.7
Pinaningkit pa niya
03:45.5
ang mga mata para sipatin
03:46.8
kung nasaan banda
03:47.8
ang puno ng kalamansi nila.
03:51.3
Nang makita niya ito
03:52.8
walang ano-anong sinuong niya
03:55.4
ang malakas na buhos ng ulan
03:56.8
dahil narinig na niya
03:58.7
ang boses ng kanyang amang
03:59.8
pinapamadali siya.
04:05.0
mabilis siyang namitas
04:06.8
babalik na sana sa bahay
04:08.5
bago pa man siya makalayo
04:11.4
na maliuman na siya
04:13.5
ng apak at sa kasamaang palad.
04:18.1
Bumagsak sa maputik na daan.
04:21.3
Nasubso ba mukha niya
04:22.3
at nagkaputik-putik ito.
04:25.7
Nagmukatuloy siyang basang sisaw
04:27.2
ng mga oras na iyon.
04:28.7
At kahit na walang tao
04:30.1
sa paligid ay bigla siyang nahiya.
04:33.1
Nagmadali naman siyang bumangon
04:34.5
at tatakbo na sana.
04:37.7
Nang may narinig siyang
04:39.3
hagik-hikan na para bang
04:42.0
may maliliit na boses
04:44.4
doon mismo sa parte
04:47.2
kung saan nakatanim
04:53.3
Titignan niya pa sana iyon
04:54.6
nang muli niyang marinig
04:55.6
ang boses ng kanyang ama.
04:57.8
Kaya't nagmamalik na siya
04:58.5
at nagmadali na siyang tumakbo
04:59.8
pabalik sa kanilang bahay.
05:04.3
Pagkabalik niya sa bahay nila,
05:07.1
inutusan siya ng kanyang ama
05:08.6
napigain ang mga kalamansi
05:10.2
at ilagay sa isda
05:12.2
ang mga katas nito.
05:15.5
Hindi pa man nakakapagpalit
05:17.0
ng damit ang lola ko
05:18.0
at basang basa pa siya sa ulan
05:20.5
ay agaran niyang sinunod
05:22.8
ang utos ng kanyang ama.
05:26.2
Nagugas lamang siya
05:27.1
ng kamay at muka.
05:28.5
Saka nagtungo na sa lamesa
05:30.6
para umpisa ng paghihiwa
05:32.1
ng kalamansi noon.
05:34.9
Mayugali kasi ang kanyang ama
05:36.3
na kapag nagutos ito
05:37.5
ay dapat sundin ka agad
05:39.4
magagalit ito't mabilis
05:44.0
Kaya naman sunod ka agad
05:47.8
Paminsan-minsan lang din naman
05:49.1
kumagutos ang itay niya
05:50.2
kaya wala siyang dahilan
05:51.2
para magbagal pa.
05:55.0
Matapos mapiga ni Lola Tarsela
05:56.7
ang mga kalamansi,
05:58.5
may napansin siyang kakaiba
06:00.7
sa mga buto nito.
06:03.9
Meron siyang nakita na
06:05.4
nag-iisa at kakaibang buto
06:11.8
Saglit niya pa yung tinitigan
06:13.2
at makailang beses pang kinalabit
06:15.8
bago niya kinuha ng tuluyan.
06:19.9
Hugis buto ng kalamansi yun
06:21.9
napakatigas na akala mo'y bato.
06:26.8
Napakaputi na halos kumikintag.
06:28.5
Hindi gaya ng ibang buto
06:31.7
na may pagkaberde nun.
06:34.5
Dahil sa wala namang idea nun
06:36.2
ang Lola ko kung ano yun
06:37.5
at natuwa lamang siya
06:39.2
dahil sa kakaibang itsura nito
06:40.7
kagad niya na lamang itong ibinulsa.
06:45.7
Ano bang ginagawa mo dyan
06:47.1
sa uulamin natin?
06:49.2
Huwag mo na nga'ng paglaruan yan.
06:51.1
Bilisan mo na at nagugutom na ako.
06:54.4
Eh, wala po itay.
06:58.5
Kanyang ipinagpatuloy
06:59.5
ang ginagawang paghalo
07:00.8
sa katas ng kalamansi sa isda.
07:03.7
Pagkatapos sa ibinigay na
07:04.9
sa kanyang ama para
07:05.9
ito naman ang mag-asikaso
07:08.7
at magpatuloy sa paggawa ng kilawin.
07:13.4
nag-asikaso na rin siya
07:16.2
dahil basa pa siya
07:17.1
at halos matuyo ng damit niya.
07:20.1
Pinaligo at pinagbihis na siya
07:21.4
ng kanyang ina nun.
07:25.6
Anong nangyari sa mukha mo?
07:28.5
sinubsub ka sa putikan?
07:30.6
Tanong ng kanyang nakakatandang kapatid nun.
07:35.4
sa likuran ng bahay eh.
07:38.4
maglinis ka na dun
07:39.2
at nakakatawa yung itsura mo.
07:43.1
Makalipas ang ilang araw,
07:45.6
daladala ni Lola Tarsela
07:47.0
ang buto ng kalamansing na kuha niya.
07:50.1
Hindi niya alam kung bakit
07:51.3
parang dikit na dikit siya dito.
07:54.6
Para bang tuwang-tuwa siya
07:55.9
na nararoon lagi ito sa tabi niya.
07:58.5
Ginawa pa niya itong kwintas
08:00.7
dahil nagandahan talaga siya
08:02.4
may kakaiba talagang koneksyon sa kanya yun.
08:07.5
Hindi niya yun matapon-tapon
08:09.3
at kapag nakakalimutan niya naman
08:11.8
ay parati niya itong nakikitang sumusulpot
08:14.1
saan man siya magpunta
08:16.3
na parang nakasunod umano sa kanya.
08:21.6
Hindi naman siya nagtaka
08:23.0
ng mga panahon yun
08:24.1
at iniisip lamang na baka naiwan niya ito
08:26.9
kung saan niya nakikita.
08:28.5
Pakiramdam niya kasi
08:30.7
ay nag-uulyanin na rin siya kahit bata pa.
08:34.2
Kaya naman tuluyan niya na itong ginawang kwintas
08:36.4
para hindi na niya makaligtaan
08:38.0
at parating na nasa leeg niya.
08:41.4
Nakatago lamang yun sa loob ng kanyang damit.
08:44.7
Sa kadahilan ng natatakot siyang
08:46.1
baka pagalitan siya ng kanyang ina
08:47.8
at pagsabihan ng kung ano-ano
08:49.9
na ang ginagawa niyang borloloy sa katawan.
08:54.0
Ayaw kasi ng kanyang ina
08:55.3
na may kung ano-ano silang palamuti sa katawan nun.
08:58.5
Gawa ng simpleng babae lamang ito
09:00.3
at ni hikaw ay wala kang makikita.
09:04.9
Tanging sing-sing lang ang suot nito
09:06.7
namigay ng kanyang ama
09:07.9
at ginamit sa kasal.
09:10.9
Kaya naman minaigi ni Lola Tarsela
09:12.7
na itago na lamang sa damitang kwintas
09:14.8
kahit na parating niya yung suot.
09:18.8
Kahit na saan siya magpunta
09:19.9
at maging sa pagligo niya
09:21.3
ay hindi niya hinuhubad yun.
09:25.4
Kataka-taka din namang hindi
09:26.7
na pipigtas ang tali noon
09:28.3
At hindi niya pinagpapakita.
09:28.3
At hindi niya pinagpapakita.
09:28.4
At hindi niya pinagpapakita.
09:28.5
May dagdag ko nga pala
09:33.6
ng mga panahon yun.
09:35.6
Nasa edad 16 anyos
09:37.0
pa lamang si Lola.
09:39.3
Bunsu siya sa kanilang tatlong
09:42.4
Lalaki naman ang sumunod sa kanya na si Ronan
09:44.5
at yun ang kasakasaman
09:46.6
ng kanyang ama saan man ito magpunta.
09:49.7
Habang ang panganay nilang
09:50.8
kapatid na babaeng si Miranda
09:52.2
ay nagdadalang tao noon.
09:55.1
Na ng mga sandaling yun
09:56.1
ay nakatira pa sa kanila.
09:59.5
pinapagawa pa lang ang bahay
10:01.1
na titirhan nito at ng kanyang
10:05.0
Hindi pa yun tapos at wala pang bubong at dingding
10:07.5
kung kaya nasa bahay pa nila
10:09.6
nakatira ang nakakatandaan niyang
10:12.9
Habang ang asawa naman ito ay nasa ibang lugar
10:17.8
Kung kaya't sila muna ang naging
10:19.0
kaagapay ng kapatid niya.
10:21.7
Maging sa pagpapagawa nito sa bahay.
10:24.9
Minsanan lamang kasi
10:25.9
kung umuwi sa kanilang asawa
10:27.2
nito at wala naman silang reklamo
10:29.7
dahil batid nilang
10:31.2
naghahanap buhay ito at nag-iipon
10:33.0
ng pera para sa panganak ng kanyang
10:34.7
nakakatandang kapatid.
10:38.5
May kalapitan lang din naman
10:39.5
ang pinapagawa nitong bahay
10:40.9
kung kaya't minsan ay nagtutungo
10:43.3
sila roon para bantayan
10:45.2
ng mga manggagawang kakilala
10:47.2
lamang din ng kanilang ama
10:55.3
sinabihan siya ng kanyang
10:57.9
samaan nito at pupunta sila
11:00.3
sa pinapagawang bahay noon.
11:02.9
Nang sa ganun ay may katulong ito
11:04.5
sa pagbubuhat ng pagkain ginawa niya
11:06.6
para sa mga manggagawa.
11:11.4
Ang dami naman itong dadalhin natin.
11:14.5
Bakit ang dami naman ito
11:17.5
Ilan lang naman yung mga manggagawa mo dun?
11:22.2
bago binitbit ang isang malaking bayong
11:25.1
na naglalaman ng mga kakanin.
11:27.2
Huwag ka nangang maraming tanong.
11:31.3
Siyempre bibigyan ko din sila
11:32.6
ng maiuwi nila sa bahay nila
11:34.2
para naman may pasalubong din
11:36.5
sila sa pamilya nila.
11:40.0
Ang bait mo ngayon ate ah.
11:43.5
Sinabihan ka ba ng anak mo
11:44.6
na maging mabait na?
11:49.8
Saway nito at nagpatiunan ng lakad.
11:53.5
Mabilis namang sumunod
11:56.3
Habang naglalaman,
11:57.2
nakalakad sila ay panay lamang
11:58.5
ang kwentuhan nilang magkapatid nun.
12:01.4
Naikwento niya rin ditong
12:02.7
nais niya makapag-aral ulit
12:04.2
at sana ay sa susunod na pasukan
12:06.3
makapasok na siya.
12:09.9
Kung mapera lang ako eh
12:11.4
ako na mismo yung magpapaaral sa'yo.
12:14.6
Bakit ba naman kasi
12:15.4
kalayo ng paaralan dito sa lugar natin eh?
12:20.3
Papaaralin mo ako?
12:22.1
Ay sige papayamanin kita
12:23.6
para kapag mapera ka na
12:25.0
paaralin mo na ako ha?
12:27.2
Habi bakit hindi?
12:30.2
Kahit ngayon na ba eh
12:31.0
kung papayamanin mo
12:33.0
ako na yung magpapaaral sa'yo.
12:35.7
Anya pa ng kapatid niya
12:36.8
at nagtawanan na lamang sila
12:38.9
dahil batid nilang
12:39.7
nangangarap lamang sila
12:43.8
Habang nagkikwentuhan
12:45.2
may nasipat si lola
12:48.4
ng matandang babaeng
12:49.5
makakasalubong nila.
12:53.0
Dahil sa malaki naman
12:54.1
ang daan ay patuloy lamang
12:55.4
sa pagkikwentuhan ng magkapatid.
12:57.2
At hindi alintana
12:58.9
ang matandang makakasalubong.
13:03.9
bigla na lamang silang natigilan
13:09.0
ng kanyang nakakatandang
13:10.4
kapatid ang matanda.
13:13.2
Mabilis namang humingi
13:14.2
ng paumanin ang kanyang ate
13:15.5
at napatingin sa matandang yon.
13:19.1
Agad na tumambad sa kanila
13:20.4
ang galit nitong muka
13:21.5
at napahawak pa sa braso
13:23.7
na parabang nasaktan talaga.
13:27.2
Pasensya na po kayo.
13:29.1
Hindi ko po kayo napansin.
13:31.6
Hindi ka ba tumitingin sa daan?
13:34.3
O sadyang bulag ka lang?
13:37.0
Napansin naman ni lola at arsela
13:38.6
ang pagkabalisan ng kapatid
13:40.0
at makailang beses pang
13:42.1
humingi ng dispensa.
13:44.6
Pero nagmatigas pa rin
13:46.6
at mas lalo pa itong nagalit
13:49.1
ang pinagsasasabi sa kapatid niya.
13:53.3
Laking pagtataka ng lola ko
13:54.8
ng mga sandaling na yon.
13:55.9
Dahil sa pwesto niya
13:57.9
dapat dadaan ang matandang babae
13:59.8
base sa unang pagkakakita niya roon
14:05.0
at hindi sa kanyang kapatid.
14:13.7
Napakalawak naman ang daan.
14:16.3
Pwera na lamang kung sinadya talaga
14:18.1
ng matandang umiba ng daan
14:19.6
para banggain ang kapatid niya.
14:23.9
Humihingi na nga po
14:24.9
ng dispensyang ati ko.
14:27.6
kung hindi po kayo nakita
14:30.0
edi sana kayo na mismang umiwas.
14:32.6
Gaya nga nang sabi mo
14:33.4
pagkalaki-laki ng daan
14:37.5
magalang naman singit
14:41.1
Dahil sa sinabi niya yon
14:42.1
ay saglit na natahimik
14:43.3
ang matanda na parabang
14:44.4
nakapag-isip bigla.
14:48.4
Hilang sandali pa
14:49.3
mas lalo pa itong nagalit
14:51.7
at dinuru-duro ang buntis nun.
14:56.7
sa walang modong batang yan.
14:59.1
Ganito na ba talaga
14:59.8
mga kabataan ngayon?
15:01.4
Mga walang respeto sa matanda.
15:04.0
Parang hindi tinuruan
15:04.9
ng maayos na pag-uugali.
15:07.4
Kayo nang nakapirwisyo.
15:09.1
Kayo pa ang nagmamatigas.
15:12.1
Kitang-kita ni lola
15:13.3
ang gigil nito sa muka
15:14.5
dahil nagkakaskasan pa
15:16.7
mga ngipin nitong
15:17.7
nangingitim habang nagsasalita
15:20.4
at nanginginig ang daliring
15:22.4
pinagtuturo sila.
15:25.9
Huwag sasalita pa sana
15:27.1
ang lola ko nang pigilan na siya
15:28.7
ng kapatid niya at sinabihang
15:30.6
hayaan ang matandang ito.
15:34.3
Muling humingi ng tawad
15:37.3
Kahit na nagyayaw-yaw pa
15:38.9
ang babae ay iniwan na nila ito
15:40.6
at mabilis na hinila si lola
15:42.0
ng kanyang kapatid.
15:44.2
Wala naman ang nagawa ang lola ko
15:45.9
at nagpatianod na lamang.
15:50.5
binalingan niya na lang
15:51.6
ng tingin ang matandang babae.
15:54.3
Pero nang lingunin niya
15:55.7
ang kinororoonan nito
15:57.0
napakunot ang noo niya
15:59.9
nang makitang nakangisi
16:02.3
ng kakaibang matandang yon.
16:05.3
Habang pailalim na nakatingin
16:07.8
bumubuka-buka pa ang bibig nito
16:10.2
na para bang may binabanggit
16:16.4
tingnan mo yung matanda.
16:20.2
May sira ata sa ulo yan.
16:22.9
Wika ni lola sa kapatid nun.
16:25.7
Nang lingunin naman ito
16:27.5
ay naglalakad na papalayo
16:29.1
ang matandang babae.
16:31.8
Hayaan mo na yan.
16:33.5
Dala lang siguro ng katandaan
16:34.8
kaya gano'n na lang kumakareak.
16:37.3
Sambit ng ate Miranda.
16:40.1
Kirabi naman siya kumagalit.
16:42.0
Hindi naman siya natumba.
16:44.7
yung mga sinabi niya.
16:48.4
Nagpatuloy na nga lang sila
16:49.5
sa paglalakad hanggang sa makarating
16:51.3
sila sa destinasyon.
16:53.7
Dahil naging abala na sila
16:55.2
ay wala na sa isip nilang matandang
16:56.9
nakasalubong nila sa daan.
17:00.6
Habang naroon sila sa bahay
17:02.1
na pinapagawa ng kanyang ate,
17:04.9
bigla na lamang nagiba
17:06.0
ang pakiramdam ni lola Tarsela.
17:09.2
Para bang magkakasakit siya
17:12.5
ay may mga matang nakasunod sa kanya.
17:15.3
Ano man ang gawin niya nun?
17:21.2
Tanong ng abuela ko
17:24.0
Habang nakaupo sila
17:25.1
sa ilalim ng isang puno
17:26.3
hindi kalayuan sa bahay.
17:29.8
Medyo kumikirot lang ang tiyan ko.
17:32.8
Gusto mo na bang umuwi ate?
17:38.6
Tugon nito sa kanya.
17:40.9
Tanging pagtanguna lamang naman
17:42.5
ang nagawa ni lola
17:43.5
at ibinaling na ang tingin sa paligid.
17:48.7
Makaraan lang ang ilang minuto
17:50.0
ay naramdaman niyang unti-unting
17:52.3
umiinit ang suot niyang kwintas.
17:55.1
Nangangati ang dibdib niya
17:57.4
inilabas niya yon
17:58.9
sa pagkakatagaw sa damit.
18:02.7
Takang-taka pa siya
18:03.5
kung bakit umiinit yon
18:04.9
at halos mapaso na siya.
18:07.7
Nang biglang mapadaan
18:09.7
ang isang manggagawa
18:14.5
Saglit itong napahinto
18:15.8
at napatingin sa suot
18:18.2
Ang swerte mo bata ah.
18:23.6
ano yung suot mo?
18:25.1
Anong ibig mo pong
18:28.4
sabihin Manggari?
18:31.5
Biniyayaan ka ng kalikasan.
18:34.5
Pakaingatan mo yan
18:35.4
at seswertein ka sa buhay.
18:38.7
Ililigtas ka din yan
18:41.9
Ibalak mo sa pulang tela
18:44.6
mas lalo pang lumakas
18:45.6
ang kakayahan niya.
18:51.3
ng mocha ng kalamansi.
18:55.1
Hindi na napagtuna
18:58.7
ang sinasabi ni Manggari noon.
19:02.1
ang atensyon niya
19:06.0
Ang matandang babaeng
19:11.6
sa isang puno noon.
19:15.6
sa kanyang ate Miranda
19:16.8
habang nagpupumilit
19:25.2
ang pasilip-silip noon.
19:32.4
sa kanyang buntis
19:36.9
sa kanyang kapatid
19:42.2
niyang napapangiwi
19:43.7
ng tiyanang ate niya.
19:51.5
ang kapatid niyang buntis.
19:54.0
Gaya ng sinabi niya
19:55.3
ay sinunod naman nila ito
19:56.6
at nagpasya na nga
20:00.5
Nasa sampung minuto
20:01.4
din kasi ang lakaran
20:02.2
bago sila makarating
20:05.9
Huwag mong kalimutan
20:06.5
ng mga sinabi ko,
20:09.0
Tandaan mo na lagi
20:12.6
Pahabol ni Manggari
20:15.4
Tanging pagtanguna
20:16.3
lamang ang naging tugon
20:20.8
Dahil nakaramdam na
20:23.1
sa matandang babaeng
20:24.6
Nagmadali na silang
20:27.4
umuwi ng ate niya.
20:29.8
Hindi talaga siya
20:32.7
at pakiramdam niya
20:36.8
pang paligid noon.
20:40.2
Ilang sandali nga lang
20:43.4
bumulaga sa harapan nila
20:44.7
ang matandang babae
20:47.1
at titig na titig ito
20:49.3
sa tiyan ng kanyang
20:50.1
nakakatandang kapatid.
20:56.2
at siyang nagpatiuna
20:58.1
sa paglalakad noon.
21:04.4
sa tiyan ng buntis
21:07.2
ang tingin kay Lola.
21:11.5
hanggang sa dumako
21:13.3
ng matandang iyon
21:22.1
tumabi ang matandang ito.
21:24.6
Ano ang kailangan nyo
21:26.9
at bakit sinusundan mo kami?
21:30.0
Diretsya ang tanong ni Lola
21:31.3
pero wala siyang tugo
21:33.8
na nakuha mula dito
21:35.0
at mabilis lamang
21:37.9
papalayo sa kanila
21:42.2
at walang lingon-lingong
21:43.5
kumaripas ng takbo
21:44.8
kahit na iika-ika pa.
21:49.9
Nagkatinginan na lamang
21:51.5
at ang kanyang ate Miranda
21:53.8
na patuloyan na si Lola
21:53.8
na patuloyan na si Lola
21:54.0
na patuloyan na si Lola
21:54.0
na patuloyan na si Lola
21:54.0
na patuloyan na si Lola
21:55.0
ang kanyang kapatid
21:55.9
kung anong nangyari
21:58.7
Hindi ko alam ate.
22:00.9
Bilisan na natin ate
22:02.1
at hindi na talaga
22:02.9
maganda yung pakiramdam ko eh.
22:05.6
Parang lalagnatin din ako.
22:09.1
at nagmadali na nga
22:14.1
Nagmakarating sila
22:17.1
Laking pagtataka ni Lola
22:18.9
na wala ang pananakit
22:20.1
ng tiyan ng ate niya
22:22.7
nagdadahilan lamang
22:24.4
at nawala na lamang
22:29.1
Ultimong ang masamang
22:30.2
pakiramdam ni Lola
22:35.0
Naikwento din nila ito
22:36.9
habang nagpapaplas
22:38.1
ng lana si Miranda
22:39.1
kay Lola Tarsela.
22:43.5
Napatanong ang kanilang ina
22:44.9
kung nakilala ba nilang
22:48.4
Saglit pang nagkatinginan
22:49.7
si Lola at ang ate niya
22:50.9
at halos sabay pa silang
22:52.7
dalawa na tumugong
22:57.0
Parang bago lang po siya
22:58.2
dito sa lugar natin na eh.
23:00.4
Hindi ko nga po mamukaan
23:01.6
kung sino yun eh.
23:05.3
yung matandang yon?
23:06.9
Baka bagong salta
23:07.7
dito sa barrio natin oh.
23:11.8
at wala namang ginawang
23:14.8
Huwi ka ng kanilang ina.
23:16.9
Kahit na nakakaramdam
23:19.6
ipinag sa walang bahala
23:21.8
niya na lamang yon.
23:23.8
Inisip niya na baka
23:26.2
at wala naman talagang
23:27.5
balak sa kanilang matanda.
23:30.2
Pero kahit anong pilit
23:32.6
na magiging maayos
23:35.5
tila ba may kung ano
23:36.8
ang nagdidikta sa kanya
23:38.4
na may mangyayaring
23:45.0
Kinagabihan na hindi
23:46.1
makatulog ng maayos
23:49.3
Ramdam niya pa rin
23:50.7
napapansin niyang
23:51.6
nakatingin sa kanila.
23:54.7
pinapagawang bahay
23:56.2
nakakatandang kapatid.
23:60.0
Kinikilabutan siya.
24:02.6
May takot sa kanyang
24:05.7
Hindi siya makatulog
24:06.7
kahit anong gawin niya.
24:08.7
Kaya naisipan niya
24:09.6
na lamang bumangon
24:10.5
para uminom ng tubig
24:12.3
dahil nakakaramdam siya
24:18.2
Pakiramdam niya rin
24:18.9
kasi ng gabing yon
24:20.3
walang kahangin-hangin
24:23.8
Samantalang gawa lang
24:29.2
Napapaligiran pa rin
24:30.2
sila ng mga kakahuyan
24:35.3
Pero ng mga sandaling yon
24:39.3
ang pakiramdam niya.
24:46.7
Nang makarating siya
24:48.7
ay mabilis na siyang
24:50.3
maiinom na tubig.
24:56.3
uminit ang kwintas
24:59.6
nagbabagang uling
25:02.6
umano ang dibdib niya nun.
25:06.8
ay mabilis niyang
25:07.4
naipagpag sa dibdib
25:10.4
ang lalagyan ng tubig.
25:13.7
sa sayig nilang gawa
25:16.3
Tumapon ang tubig
25:17.1
sa silong ng bahay.
25:20.4
Laking gulat ni Lola.
25:27.2
Kung saan natapon
25:29.0
na iniinom niya sana.
25:32.8
ay tila ba may nila
25:36.9
sa sahig nila mismo.
25:46.5
Dagli naman siyang
25:47.7
pabalik sa silid tulugan
25:54.5
nakakatandang kapatid
25:59.5
nang pinunta niya.
26:03.3
sa sakit ng tiyan
26:04.1
at pawis na pawis.
26:10.8
Tawagin mo si inay.
26:16.0
ang sinabi ng kapatid.
26:18.2
Nang patungo na siya
26:19.4
sa silid ng kanilang
26:22.0
Ay bigla na lamang
26:36.5
ay halos lipa rin na niya
26:38.6
ng kanyang mga magulang.
26:41.3
Inakala niya kasing
26:42.9
lamang ang nilalang.
26:44.9
Kaya't ganun na lamang
26:46.5
na nararamdaman niya.
26:49.6
Wala pa kasi siyang
26:53.2
noong kabataan niya.
26:59.2
Namimilipit sa sakit.
27:03.4
bago pa man makapasok
27:07.1
ang mga magulang niya
27:08.8
nagtungo ang mga ito
27:09.9
sa silid ng anak na buntis.
27:13.1
Maging ang kapatid nilang
27:14.1
lalaki ay naalarma na rin
27:17.0
na nagagawa ni Lola.
27:20.1
Nagsisisigaw na kasi ito
27:23.9
mabilis na kumuha
27:24.9
ng itak ang kanyang ama
27:28.4
kasama ang kapatid
27:32.1
Bilisan mo Ronan!
27:35.5
yung lintik na yan.
27:37.6
Huwi ka ng kanyang aba
27:38.6
habang nagmamadaling
27:39.6
lumabas ng bahay.
27:43.3
ay minadali naman
27:47.6
Habang ang kanilang
27:49.3
ay inutusan siyang
27:53.8
ng kanilang altar.
27:57.9
at mabilis na kinuha
27:58.9
ang langis na yon.
28:02.7
ng kanyang buntis
28:05.4
Inaaalalayan na ito
28:08.2
Pinupunasan na ang pawis
28:09.3
dahil halos maligo
28:16.3
ang tiyan ng kapatid niya.
28:24.9
saka ipinahid sa tiyan
28:27.4
itinaas pang damit
28:31.9
lamang ang nilalang
28:32.9
at naghihintay lang
28:35.3
tiyempong mabiktimang
28:36.9
sanggol ng ate niya.
28:40.4
Nasa ikapitong buwan
28:42.3
at malaki na talaga nun.
28:47.0
Ayos ka na ba anak?
28:49.0
Sumasakit pa rin ba
28:54.0
Humuhupa na po na eh.
28:56.7
mangananak na ako
28:57.5
sa sakit ng tiyan ko
29:00.6
kung anong nangyari.
29:08.2
Samaan at bantayan mo
29:10.9
Animal na mga aswang yan.
29:14.4
sila napadpad dito.
29:17.9
Habang nagsasalita
29:19.1
ang kanilang ina,
29:23.5
kung anong bumagsak
29:27.5
Sabay-sabay silang
29:28.7
tatlong napatingala
29:36.7
Mabilis na napasiksik
29:38.9
sa tiyan ng ate niya.
29:49.8
Pero bago pa man ito
29:51.8
ay sinabihan si Lola
29:54.1
na huwag na huwag
29:56.1
iiwan ang kapatid
29:59.3
May kukunin lamang
30:01.0
at babalik din kaagad.
30:06.1
lamang ang naging
30:10.5
Hindi pa man niya
30:11.1
nakikita kung anong
30:15.3
hindi yung normal
30:18.7
ang naririnig niya
30:19.8
ang mga yabag nito
30:24.4
na nagkakahig sa lupa.
30:28.6
ng mga sandaling yon
30:29.7
at hindi niya malaman
30:31.1
kung anong gagawin.
30:33.9
Ilang sandali pa.
30:36.4
Bumalik din naman
30:37.2
kaagad ang kanilang ina
30:38.3
at may dala na itong
30:39.7
isang garpo ng asin
30:43.1
na malaking kumot.
30:47.0
sa nakakatanda niyang
30:48.1
kapatid ang itim na kumot
30:49.5
at nakita ng Lola ko
31:12.8
at kapatid na lalaki.
31:16.3
Naguusap ang mga ito
31:17.9
wala silang nakita
31:19.5
ng kanilang bahay
31:22.4
ay wala silang nadatnan.
31:27.0
o mano silang bakas
31:28.1
na mga paang maputik
31:31.1
kakaibang amoy ron
31:38.0
Dahil wala namang
31:42.4
sa loob na lamang
31:43.2
ng bahay magmatsyag.
31:46.2
Pinagpahinga na rin
31:46.9
sila ng mga magulang nila.
31:49.7
huwag nang mag-alala
31:56.9
na wala na rin naman
31:58.8
ang kakaibang takot
32:05.3
na nararamdaman niya
32:07.1
at tuluyan na nga
32:09.6
sa tabi ng kapatid
32:10.5
niyang buntis nun.
32:18.9
nang nagdaang gabi.
32:21.8
Sinabi naman ni Lola
32:25.1
ang matandang babae
32:29.9
Huwag tayong basta-basta
32:32.4
makakapagpatunay ha.
32:36.4
masamain sa paningin
32:40.7
siya lang po talaga
32:43.0
namin ni ate kahapon eh.
32:51.7
paparatangan pa natin.
32:53.9
Hindi naman nakakatakat
32:55.3
ng matanda't paka
32:58.6
Matapos ang tagpong yun,
33:07.0
na magsiga ng goma
33:10.0
na ginagawa niya naman.
33:18.3
naging kampante na sila
33:19.4
dahil wala namang
33:20.2
nangyaring pang-aaswang
33:21.3
sa kapatid niyang bundis.
33:24.6
Inisip na mga magulang nila
33:28.2
ang nilalang na yon
33:29.1
noong nagdaang gabi.
33:31.7
At ngayong may mga
33:32.5
pangondra na sila
33:34.5
ay hindi na muli itong
33:35.6
nagtangkapang mga aswang
33:39.1
Hanggang sa isang araw,
33:41.8
umuwi galing trabawang
33:43.0
asawa ng kanyang ate Miranda.
33:46.0
Nagaya itong pupunta
33:48.5
ng mga kakailanganin
33:49.5
ng sanggol paglabas nito.
33:51.3
Pati na rin kagamitan
33:53.7
kapag mga nganak na.
33:56.6
Isinama nila si Lola Tarsela
33:58.3
nang sa ganon ay may
34:00.2
at makakasama na rin.
34:02.8
Tuwang-tuwa naman
34:04.1
dahil bibihira lamang
34:06.0
siya makapunta sa bayan
34:07.2
at swerte na lamang
34:12.8
Parati lamang siyang
34:15.8
sa gawain ng kanyang ina.
34:18.8
Binigyan din siya noon
34:21.3
Ang kapatid na si Biboy
34:24.0
nasasabik talaga siya
34:25.8
na magugustuhan niya
34:30.5
Nang mga sandaling yon
34:31.3
ay nasa bungad na sila
34:32.4
ng kanilang baryo.
34:35.1
masasakyan patungong
34:42.2
at nauna nang sumakay
34:44.4
ng kanyang kapatid.
34:48.1
at saka pa lamang
34:54.9
ay saglit siyang natigilan
34:58.1
ang matandang babae
35:03.4
at sa kapatid niyang buntis noon.
35:08.1
upun at lalarga na tayo
35:12.3
Saka lang bumalik
35:13.1
sa ulirat si Lola Tarsela
35:15.1
ang driver ng sasakyan.
35:18.2
Dali-dali naman siyang
35:19.1
umupo sa may tapat
35:20.9
dahil yun na lamang
35:25.9
Nang makaupo na nga siya
35:27.5
ay lumarga na nga sila.
35:30.5
Habang nasa biyahe
35:31.5
nakaramdam na naman
35:33.5
ang kakaibang kaba
35:34.6
at takot sa dibdib si Lola.
35:37.9
Idagdag pang bahagya
35:39.1
na namang umiinit
35:40.2
ang kwintas na suot nito.
35:43.2
Nang mga sandaling yun
35:44.8
ay nagtataka na talaga sila
35:50.3
ang kwintas niya.
35:52.0
Uwing nakakaramdam siya
35:54.2
na para bang may mangyayaring
36:00.5
Doon niya naalala
36:01.7
ang sinabi ni Manggari
36:03.4
na ililigtas siya nito
36:06.0
sa oras ng kapahamakan.
36:12.3
ng kapahamakan nun.
36:17.4
ang kanyang kapatid
36:20.3
Kung hindi umiinit
36:29.5
hindi niya malalamang
36:32.5
ang nilalang na yon.
36:39.8
nga sa kwintas niya?
36:43.1
nang ilalad niya ito
36:48.1
ng matandang babaeng
36:49.3
nasa tapat niya nun.
37:04.7
Napansin din niya
37:08.3
hindi na makatingin
37:12.1
Hindi pa nga sila
37:12.7
nakakarating sa bayan
37:13.9
bigla nang pumara
37:15.9
ang matandang babae
37:17.3
pero bago pa man ito
37:21.6
ng tingin si Lola.
37:31.8
ang kanyang nakakatandang
37:35.8
parabang nahihirapan
37:42.8
ay nakarating na sila
37:46.0
naman ang pamimili nila.
37:48.4
Nalibang at natuwa
37:50.4
sa dami ng bilihin
37:51.5
at mga nakikita niya.
37:54.7
Maging ang mag-asawa
37:57.4
ng anak nila nun.
38:00.3
ng dalawang kasabikan
38:03.1
pagkakailang puno
38:08.4
nakalimutan na ni Lola
38:13.9
ang sinabi ni Manggari
38:22.4
Sinadya niya talagang
38:25.2
ang kwintas na ito.
38:28.7
Mabilis na lumipas
38:32.4
naging abala sila
38:35.7
nang makauwi sila
38:47.2
Sa isip-isip niya
38:48.0
noon ay magpapahinga
38:55.6
Agad na nga siyang
38:56.3
nagpatianod sa antok
39:01.2
Habang nasa kasarapan
39:03.1
naalimpungatan siya
39:07.7
ng kanyang kapatid
39:14.0
ay narinig niya din
39:21.2
mabilis na bumangon
39:22.7
sa kinahihigaan niya.
39:29.4
na naririnig niya noon.
39:32.1
Nang makarating siya
39:36.1
isang matandang babaeng
39:39.0
sa awang ng bintana.
39:43.9
hindi pa makapaniwala
39:45.7
sa nakikita niya.
39:49.4
ang kanyang nakakatandang
39:52.8
siya bumalik sa ulirat
39:56.7
ang nasa may bintana
40:04.0
sa maliit na buta
40:07.6
dumating ang asawan
40:09.1
na may dalang itak.
40:12.3
nabutan pang matandang
40:22.4
Naguguluan namang
40:24.8
kung ano ang nangyari
40:25.8
at bakit may matanda
40:27.7
sa loob ng bahay nila.
40:32.1
ng kapatid niyang
40:37.1
sa mahabang upuan nila
40:40.1
dinaanan ng matanda
40:52.8
Nang mga sandaling
40:54.1
yon ay nagpapahinga
40:55.2
na din sa silid nila
40:56.2
ang kanyang asawang
41:02.2
ay naramdaman niya
41:06.2
umano sa balikat niya.
41:11.0
kung kaya't hinayaan
41:16.4
hanggang makarating
41:18.2
ng kanyang tiyan.
41:22.5
huwag siyang magising.
41:24.9
Nang malapit na nga
41:26.4
ang kamay sa tiyan niya
41:29.5
ang kanyang mga mata.
41:36.8
naaagnas ng kamay.
41:51.9
Sa gulat at takot
41:53.1
ay mabilis na napabalikwas
42:00.7
Lalo na nang makita niyang
42:02.7
ang kalahating katawan
42:03.8
ng matandang bruha
42:04.9
sa bintana nila noon.
42:09.6
na paatras si Miranda.
42:12.1
Pero kasabay noon
42:14.8
ng matandang babae
42:21.0
ang pagkakangis nito
42:26.9
niyang muka nito.
42:29.5
Ito yung matandang
42:32.7
noong nagdaang araw.
42:42.3
Habang takot na takot
42:51.6
ng babaeng buntis.
42:54.5
Nagsusumigaw na nga
42:58.0
Sakalang na alarma
42:59.1
ang matandang aswang
43:04.4
Ayon sa nakakatanda
43:12.6
itong nagkukumahog
43:16.4
Hindi nila mawari
43:19.1
ang matandang yon
43:25.7
lakas loob niyang
43:31.1
ng kanyang kapatid
43:36.9
kanilang mga magulang
43:37.8
at kapatid na lalaki.
43:54.0
Huwag ka nang lumabas
44:01.4
Hindi alam ni lola
44:03.4
nakuha ang kanyang
44:09.4
Natitiyak na kasi
44:10.3
ng mga sandaling yon
44:13.5
hanggat hindi nito
44:15.5
nakukuha ang sanggol
44:16.8
na nasa sinapupunan
44:27.3
nasa malayong lugar.
44:48.9
ay malakas niyang
44:52.1
na nasa bakura nila.
44:57.2
na kung matapang ito
45:02.4
na walang kalaban-laban.
45:10.6
nito at sinabihang
45:11.3
pumasok na sa loob
45:12.4
at baka magpakita
45:14.4
sa kanilang nilalang.
45:17.8
pinansin ni lola.
45:31.0
Nasa bandang silong
45:32.2
ito ng kanilang bahay.
45:40.2
sinilip ang silong
45:41.2
ng kanilang bahay nun.
45:45.7
nakakapit sa ilalim
45:46.9
ng kanilang sahig
45:50.0
yung malaking butik.
45:52.4
Rinig na rinig pa
45:54.2
ang nakakakilabot
46:00.0
ng mga balahibo niya.
46:03.1
Kitang kita niya pa
46:08.3
dahil sa katandaan.
46:15.7
ang malalapot na laway.
46:18.9
nang mga sandaling yun
46:25.3
naglaho sa sistema
46:31.7
ang silong ng bahay
46:40.7
niya itong hinila
46:41.5
palabas ng silong.
46:45.1
ay hindi niya man lang
46:46.2
ito nagawang matinag
46:47.9
nito sa matalagay.
46:52.0
ang ginawa ni lola
46:54.7
Pinagsisipa niya ito
46:55.7
at nakipagdumugan na siya
46:57.1
doon sa matandang yun.
47:00.1
Dahil may kababaan
47:01.5
lamang ang silong nila
47:02.6
ay nagpagulong-gulong
47:08.2
may paliwanag ni lola
47:10.0
humuhugot ng lakas
47:11.8
harapin ang nilalangah.
47:14.5
Basta tang alam niya
47:15.5
lang na mga sandaling yun.
47:26.0
ang anak ng kapatid niya.
47:29.0
Pero hindi naging
47:30.7
ang pakikipagsagupaan
47:33.2
dahil sa bata pa lamang
47:35.1
at maliit na pangangatawan.
47:39.2
ng nilalang na yun.
47:42.3
Walang humpay siya
47:43.2
nitong pinagkakakalamot
47:51.8
ay nakikipagkalmutan
47:55.2
Hindi talaga siya
47:57.9
may ibang presensya
48:02.9
Sa tuwing na iwawak
48:04.4
ng nilalang palayo
48:06.5
itong nagtatangkang
48:09.1
kung nasaan naman
48:13.2
Sa galit ng lola ko
48:14.7
nang makita niyang
48:17.7
kaninang nakalapas
48:22.0
ang nilalang na ito.
48:25.1
Nang maabutan niya ito
48:26.2
ay walang paligoy-ligoy
48:27.6
na pinagtatataga niya
48:33.8
na iwaksin ang nilalang
48:35.1
at tumilapon siya
48:36.5
sa hindi kalayuan.
48:45.2
sa kinaroroonan nila.
48:49.6
ang pagtilapo niya
48:51.1
tinulungan muna siya nito
48:55.8
ang matandang yon.
49:00.4
kahit may tama na
49:02.5
ay nakalayo pa rin ito
49:04.9
nang ang nakatakas.
49:08.8
tinanggapang sundan
49:10.8
at baka may kasama pa ito
49:15.3
Nagpa siya na silang
49:16.0
bumalik sa loob ng bahay.
49:20.8
ay ang siyang pagdating
49:21.8
naman ng kanilang
49:22.4
mga magulang at kapatid.
49:25.3
Nagtaka pa ang mga ito
49:26.2
kung ano ang nangyari
49:29.6
na iwan sa bahay.
49:32.9
Ikinuwento nilang lahat
49:34.0
na alarmang mulit
49:36.1
ang kanilang mga magulang
49:37.2
dahil sa mga nalaman nun.
49:41.4
kung makakatulog na sila
49:43.2
dahil napuruhan niya
49:45.7
umano ang nilalang
49:46.6
at kilala na umano.
49:48.5
Naguguluhan naman
49:55.8
ng lola ko ang aswang
49:56.9
samantalang ni isang galos
49:59.4
ay wala itong natamu
50:03.9
Sa ilang beses silang
50:04.8
nagkalmutan ng matandang yon.
50:08.1
Takang takas si lola
50:18.5
ipinagtapat na rin
50:20.4
ni lola sa kanyang mga magulang
50:26.8
ay yon ang dahilan
50:28.1
matapos niyang makipagbunusan
50:31.6
ang kanyang katawan.
50:35.3
Pero magpaganon pa man
50:38.0
ang mga magulang nila.
50:42.3
at nagsahaboy ng abo
50:50.0
nung unang pangaswang
50:52.9
Nagmatsyag na rin sila
50:54.4
kung babalik pa ba ito.
50:56.7
Pero umabot na lamang
50:58.2
ang kinaumagahan.
51:05.0
sumisikat ang araw
51:08.4
kasamang kapatid nilang
51:10.4
lalakit ang lola ko
51:13.2
kung saan nakatira
51:14.3
ang matandang bagong
51:19.9
tinutukoy ni lola
51:24.8
at parating walang tao
51:28.4
Pero nang makarating sila
51:29.9
sa karating baryo
51:30.8
sa bungad pa lamang
51:33.6
nabalitaan na nila
51:37.3
sa kagubatan ng baryong yon.
51:41.1
Bigla namang lumakas
51:42.4
ang kotob ni lola
51:43.2
sinabihan ang kanyang ama
51:46.4
kung sino ang patay na yon.
51:48.4
Nung una ay ayaw pa
51:53.1
at mapapatagal pa sila
51:54.6
kung makikiusisa pa sila
51:59.2
Pero hindi naglawan.
52:01.2
Napapayag niya rin ito
52:02.3
at doon ay laking gulat
52:05.8
nang makita niyang yon
52:08.2
ang matandang babaeng
52:09.4
ng aswang sa kanila
52:11.1
kinagabihan lang.
52:16.2
ng taga sa katawan
52:19.9
kung sino mang halang
52:24.1
napayakap si lola
52:29.1
ang madadat na niya.
52:32.2
Naitanong niya pa
52:33.9
napadpadro ng matanda
52:35.1
at bakit gano'n na lamang
52:41.4
at sa pagkakaalala niya
52:44.0
ay sa likod lamang nila
52:46.1
ang nilalang na ito
52:47.3
at hindi sa buong
52:51.3
Habang nakiki-osyoso sila
52:53.3
ay narinig ni lola
52:54.2
ang dalawang residente
52:57.4
at tungkol sa aswang.
53:00.8
ilang linggo naman
53:02.7
nung may namiminsa
53:06.6
nang makita nilang
53:10.1
ang walang humpay
53:19.8
nakatira sa baryong yon
53:23.9
ang matandang babae.
53:26.9
Ayon pa sa mga ito
53:31.3
bagong yanggaw yon
53:37.6
Nang marinig ni lola
53:39.1
ang pinag-uusapan
53:48.7
sa kabilang baryo
53:52.4
Pero sa kasamaang palad
54:02.7
nitong mga biktima.
54:05.9
Kahit na nakakaramdam
54:12.0
wala nang mangyayari
54:16.5
Laking pasasalamat
54:19.6
dahil sa mutiyang
54:21.0
ay nailigtas niya
54:42.3
ang kinatatakutan
55:25.0
siya sa pag-aaral
55:30.0
ng kanilang buhay.
55:32.6
ang kanilang lupain.
55:37.3
ang mga kapatid niya.
55:41.9
sa mga karatig lugar.
55:47.5
ang naging tulong
