00:59.8
Nasa 17 anos ako nang pumunta kami ni Nanay
00:60.0
Nasa 17 anos ako nang pumunta kami ni Nanay
01:00.0
Nasa edad 15 anos ako nang umalis si Tatay
01:03.8
Taghirap kasi noon sa syudad
01:06.7
Kung kaya't umuwi si Tatay sa lugar nila para
01:09.9
Maghanap ng mapagkakakitaan
01:14.8
Maayos pa dahil nagpapadala pa ito ng pera sa mga driver ng jeep
01:19.3
At kinukuha lamang namin sa terminal
01:22.3
Pero makalipas ang isang taon
01:28.9
Nisulat ay wala nang
01:30.7
Kung kaya't nagtataka na si Nanay
01:33.9
Kung anuang nangyari sa kanya noon
01:35.3
Naroroon na rin kasi ang isipin
01:38.0
Na meron ng ibang asawa si Tatay
01:39.7
At dahil maliit pa noon
01:42.2
Ang kapatid kong si Enzo
01:43.5
Kung kaya't hindi ito
01:45.5
May iiwan ni Nanay kina Lola
01:47.1
Bagong panganak lang kasi si Nanay sa kapatid ko
01:51.4
Nang umuwi si Tatay sa kanila
01:53.7
At nang magdadalawang taon na si Enzo
01:57.0
Ay iniwan na ito ni Nanay kay Lola Bising
01:59.5
At nang magdadalawang taon na si Enzo
02:00.8
Ako na lamang ang dinala nito
02:03.7
Papuntang San Joaquin
02:04.9
Pagdating namin sa bayan nito
02:09.3
Nagtanong-tanong si Nanay
02:11.9
Kung saan banda ang sakayan
02:13.3
Papunta sa lugar nila Tatay
02:15.0
Nakapunta na rin naman siya
02:18.0
Sa lugar noong bago pa lamang silang
02:19.8
Ikinasal ni Tatay noon
02:21.3
Pero dalawang beses lamang yun
02:25.9
Ganon katanda ang lugar dahil
02:27.4
May gitisang dekada na din naman siyang
02:29.8
Hindi nakakapunta
02:33.0
Sa edad na 15 anos
02:35.7
Ngayon lamang ako makakapunta sa lugar
02:38.9
Tanging si Lola at Lolo lamang kasi
02:42.7
Ang dumadalaw sa amin sa syudad
02:44.3
Hindi ko na babanggitin ang pangalan ng lugar
02:47.8
At maging ang totoong pangalan ng aking Lolo at Lola
02:50.5
Magpasa hanggang ngayon kasi
02:53.8
Ay batit kong naroon pa rin ang aking ama
02:56.9
At ang kanilang kamaganakan
02:59.8
Mula sa bayan ay sumakay kami ng tricycle
03:04.6
Na mahigit kalahating oras
03:06.2
Patungo sa may sityo
03:07.7
Pagdating sa bukana nito
03:10.8
Ay kailangan naming maglakad patawid ng mga palayan
03:14.6
Para marating ang komunidad na tinitira nila Papa
03:20.7
Ba't ganito ka layong tira nila Tatay?
03:25.7
Hindi ko nga rin alam anak eh
03:27.9
Ang pagkakaalam ko
03:29.7
Dahil sa hirap ng pamumuhay dito ang dahilan
03:32.6
Kung bakit naganap ng trabawang tatay mo sa syudad
03:34.9
Pinalad na mong makapasok sa paggawaan ng Mickey
03:38.5
Na pinagtatrabuhan ko rin
03:40.7
At doon nga kami nagkita at nagkamabutihan
03:42.6
Pagsasalaysay sa akin ni nanay
03:45.8
Ang Mickey's are set
03:49.0
Isang uri ng noodles na ginagawang pansit
03:52.4
Bumibili pa rin kami ng Mickey hanggang ngayon
03:55.8
Dahil masarap naman talaga
03:59.7
Nagsimula na kaming maglakad ni nanay
04:02.7
Sa may patawid ng mga palayan
04:04.4
Napakalawak na palayan yun na
04:07.6
Pagkatapos naming matawid
04:09.6
Kagubatan na kaagad ang sumalubong sa amin
04:15.1
Pero kailangan naming maglakad sa daanang ito
04:18.3
Dahil ito lamang ang daan na natandaan ni inay
04:21.3
Papunta sa lugar ni na tatay
04:22.9
Kung kaya't sinuong na namin ang kakawian
04:29.7
May dala kaming flashlight
04:32.2
At bago pa man kami pumasok sa kakawian
04:35.4
Ay minarkahan ako ni nanay ng Cruz gamit ang luya
04:38.9
Minarkahan niyang aking noo
04:42.1
Batok at pulso sa kamay
04:44.3
Pagkatapos ay nagsimula na kaming maglakad papasok doon
04:48.5
Hindi ako mapakalino
04:52.8
Yung banghabang naglalakad kami
04:55.7
Parang may mga matang nakatingin sa amin
04:59.0
At may mga matang nakatingin sa amin
04:59.7
Kapag lumingon naman ako
05:01.8
Wala naman akong nakikita
05:04.4
Magingat ka sa tinatapakan mo Lani
05:13.5
Bakit kasi sa lahat ng lugar dito pa talaga nakatira sila tatay nay no?
05:20.5
Reklamo ko habang naglalakad noon
05:22.2
Wala ka na magagawa anak
05:25.0
Nandito na tayo kay magpatuloy na lang
05:27.6
Imbis na magreklamo ko
05:29.7
Oka, tingnan mo na lamang ang dinadaanan mo
05:34.7
Kaya wala naman akong nagawa kundi ang manahimik na lamang
05:38.9
At inintindi na ang aking nilalakaran
05:44.5
Wala naman akong nararamdaman na nakakatakot talaga sa lugar
05:48.6
Pero habang naglalakad kami
05:51.9
May napansin akong pares na mga mata
05:57.6
Hindi ko lubos malaman kung matatakot
05:59.7
Wala ba yun ang tao?
06:01.6
O mata lamang ng hayop?
06:04.1
Kaya napahawak ako sa kamay ni nanay
06:06.7
Dahan-dahan lang sa paglalakad anak
06:11.0
Tingnan mo yung daan
06:15.9
May narinig kami mga pagkalas ng dahon sa hindi kalayuan
06:20.6
Tila ba tumatakbo itong hayop
06:24.3
At may humahabol dito
06:31.6
Sabay na wika namin ni nanay
06:34.4
Tumahimik naman ang daan ng magsalita kami
06:38.4
Pero unti-unti namang tumataas ang buo ko sa tenga
06:43.5
Yun bang may nararamdaman kang hindi tamas sa paligid
06:49.0
Pero kapag tinignan mo
06:51.7
Wala ka namang nakikita
06:54.3
Yun ang nararamdaman ko sa paligid nun
06:59.6
Napakadilim na sa kakahuyan na yun
07:03.0
Kung kaya't binuksan na namin ang flashlight
07:06.4
Pagkabukas ko dito ay nagulat pa ako kagad sa nakita ko
07:13.8
Merong tila ba palakang napakalaki
07:17.4
Na nakadapa sa harapan namin
07:20.0
Pero nang tinitigan ko ay hindi naman ito mukhang palaka
07:29.6
Parang babae na pagapang kumaglakad
07:31.7
Hindi kami nakagalaw ni nanay na makita namin yun
07:36.7
Gumisipa ito habang tinititigan kami
07:41.3
Nang walang ano-ano
07:44.6
May napakalaking ibon na bigla na lamang dumaan
07:49.5
Sa mismong itaas namin
07:52.0
Mabilisan itong dinakotang nila lang
07:56.1
Na humaharang sa daanan namin nun
07:59.6
Narinig pa namin ang paghiyaw nito
08:02.0
Na para bang nagpupumiglas
08:04.9
Bigla na lamang nawala yun
08:08.7
Kasama ng napakalaking ibon na tumangay
08:16.3
Tanong ko sa kanya
08:17.3
Habang mahigpit akong nakahawak sa mga kamay niya
08:21.4
Hindi ko din alam anak
08:24.2
Bilisan na lang natin
08:27.1
Para mabilis tayo makalabas ng gubat
08:29.6
Sinunod ko si nanay
08:33.2
Wala na akong pakialam kung ano ang maapakan ko
08:36.7
Ang malaga sa akin ay makalabas na sa lugar na yon
08:40.5
At makarating na sa bahay nila tatay
08:46.9
May narinig na naman kaming huni ng baboy
08:50.8
Hindi ko malaman kung bakit may baboy doon ganung kakahuyan yon
08:56.5
Hindi ko rin naman alam ang pag-iral ng baboy ramo sa ganung lugar
09:04.2
Dahil sa laki ako sa syudad
09:06.9
Kaya ignorante ako pagdating sa mga ganitong nilalang
09:10.3
Tila ba palapit na sa amin ni nanay ang tunog ng baboy
09:15.8
Nang may marinig kaming
09:26.5
Kaagad namang tumakbo ang baboy papalayo
09:28.8
Nang marinig nito ang pagsitsit
09:31.7
At walang ano-ano
09:34.5
Isang pamilyar na pagtikhim ang aking narinig
09:38.5
Hindi ako pwedeng magkamali
09:41.8
Boses yon ang aking ama
09:53.8
Sigaw naman ni nanay dito
09:56.5
Hanggang sa may nakasombrerong tao ang aming nakasalubong
09:59.7
Hindi nga ako nakamali
10:02.1
Ang tao na aming nakita
10:06.5
Tumakbo ako palapit dito at yumakap
10:10.3
Niyakap din ako nito pero
10:12.9
Tila ba may amoy si tatay noy na hindi ko maintindihan
10:17.2
Hindi naman yon gaanong mabahong nakakasulasok talaga sa pangamoy pero
10:22.9
Parang may angit eh
10:26.5
Mabuti naman at nakilala mo pa kami
10:29.3
Wika ni nanay sabay lapit kay tatay at yumakap na rin
10:37.3
Hindi kayo nawala sa puso't isipan kong minda
10:45.5
Sabay na tayo mag-usap
10:47.3
Wika ng aking ama
10:49.7
Sabay-akay sa amin ni nanay papunta sa kanilang bahay
10:54.3
Hindi ko makikita
10:56.5
Masasabing isang kubo ang bahay ng aking lolo at lola
10:59.3
Gawa yon sa matibay na kahoy at tabla
11:02.7
Sa pagdating namin ay nagtataka ako dahil
11:07.1
Si lolo at lola ko ay
11:09.1
Parabang hindi man lamang tumanda sa loob ng limang taon
11:12.3
Nang huli itong bumisita sa amin sa syudad
11:15.7
Pero ang amoy na hindi kaaya-aya
11:19.1
Ay mas lalong tumindi nang pumasok kami sa bakuran ng komunidad
11:23.9
At sa lugar na yon
11:26.5
Ay ang bahay nila tatay
11:28.6
Ang bahay nila ang natatanging nakakaangat sa lahat ng bahay na naroon
11:34.6
Lumapit ako kina lolo at lola
11:38.8
Nagmanot tanda ng pagbibigay galang ko sa kanila
11:42.7
Nagliwanag ang kapaligiran
11:46.5
May mga sulong nagsinde sa harap ng bawat bahay
11:50.4
Na siyang pinagtataka ko naman
11:52.8
Nagsilabasan ang mga tao
11:57.6
Ang amoy na nakakasulasok sa ilong
12:00.8
Ay lalong lumakas
12:03.4
Kung kaya't napatakip na lamang ako nun
12:06.7
Kagad naman kaming ipinakilala nila lolo at lola sa komunidad
12:12.1
Kung kaya't binati kami ng mga tao na naroon
12:15.5
At ang iba naman na nasa likuran na bahagi ng komunidad
12:22.4
Tila ba hindi sila interesado sa kung sino man ang pinagtataka ko
12:26.5
Ang pinakilala ni Lolo Opog
12:27.8
Takang-taka ko nang sabihin ni Lolo
12:34.6
Asawa ng anak ko at apoko ang mga panauhin na pumunta dito
12:41.6
Kaya inaasahan ko na wala ni isa sa inyo ang gagalaw sa kanila
12:45.6
Ang magkamaling gumalaw sa kanila
12:48.9
Sa akin at sa anak ko kayo mananagot
12:52.1
Sumang-ayon ang iba
12:56.5
Yung mga nasa likod ay hindi man lang sumagot
12:58.6
Pinapasok na kami ni lolo at lola sa loob ng bahay
13:06.2
Nawala ng amoy na malalakas o
13:09.3
Paminsan-minsan ay meron talagang samyo na
13:13.8
Pero wala naman kaming magawa
13:18.8
Pumasok na si tatay at nagtanong kung kumain na ba kami
13:26.5
Niyaya na niya si nanay na pumunta sa kusina para magluto ng aming makakain
13:31.2
Sumunod naman ang aking ina
13:34.2
Habang ako naman ay kinausap nila lolo at lola
13:37.8
Kung kumusta na kami sa may syudad nun
13:40.6
At paano na ang buhay namin
13:42.9
At ang bunso kong kapatid
13:44.7
Ikinuwento ko sa kung paano na ang nangyari sa amin at bakit namin pinuntaan si tatay
13:51.4
Nakita ko naman ang pagkahabag sa itsura ni lolo
13:55.6
At ang pagkakalimutan na si tatay
13:56.5
At ang awa nito sa sitwasyon namin nun
14:01.5
Nag-asawa na ng iba si tatay
14:03.6
Ayoko pong mawalan kami ng ama
14:06.3
Mangiyak-ngiyak pa ako nun
14:13.8
Hindi mag-aasawa ng ibang tatay mo
14:16.4
Alam ko kung gaano niya kayo kamahal at kung paano niya ipinaglaban ng pamilya ninyo
14:22.4
Sadyang may mga bagay lamang talaga na hindi may paliwalaan mo
14:26.5
At mag-aasawa na ng nangyari dito
14:27.7
Kung kaya't hindi nakauwi ang inyong ama
14:30.8
Pero magtiwala ka lang
14:33.6
At makakauwi din ang tatay mo sa inyo
14:36.3
Makakasama niyo siyang muli
14:38.8
Hindi ko alam kung totoo ang sinabi niya sa akin
14:43.9
O kung sinabi niya lamang iyon para gumaan ang kalawaban ko
14:47.6
Makalipas ang ilang sandali
14:50.9
Ay tinawag na ako ni tatay
14:52.9
At sinabihan na pumunta na sa may kusina para makakasama ko sa inyo
14:56.8
Tuwang-tuwa naman ako dahil pagkatapos ng buong araw na puro tubig lamang ng laman ng tiyan ko
15:03.4
Ngayon ay makakakain na din sa wakas
15:06.6
Napapalakpak pa ako sa tuwa gawa ng hinihaw na baboy ang ulam namin
15:13.1
At napakaraming kanin
15:15.4
Napahawak ang aking ama sa aking ulo
15:19.5
Ginalaw-galaw ang buho ko nun
15:22.0
Kumain ka ng marami na ka
15:26.3
Pasensya ka na at napabayaan ko kayo
15:28.2
May nangyari lang kasi ditong hindi ko inaasahan eh
15:32.4
Mahirap ipaliwanag nak
15:34.7
Basta uuwi ako sa ating kapag maayos na lahat
15:38.4
Basta po naiintindihan ni nanay tay
15:42.4
Wala pong problema
15:43.8
Sabi ko naman sa iyo palo
15:47.3
Matalino yung anak mo
15:49.0
Hindi siya mahirap pakiusapan basta
15:51.5
Alam niyang importante
15:53.3
Hindi yan mangungulit
15:56.3
Dahil nakita kong maayos naman kay nanay ang pananatili ni tatay sa lugar
16:01.8
Ay hindi na ako nagtanong pa ng marami
16:04.5
Itinutok ko na lamang ang wisyo ko sa pagkain
16:08.5
At nagtataka ko kung bakit kaming tatlo lamang ang kumakain nun
16:12.8
Hinanap ko sina lolo at lola
16:16.1
Sabi naman nila ay tapos na sila
16:19.7
At kumain na lamang kami ng madami
16:21.7
Alam nilang pagod at gutom kami ni nanay
16:27.6
Yan ay yata ang pinakamaraming nakain ko sa buong buhay ko
16:31.6
Tinanong ko si tatay kung anong klase ang inihaw nito
16:35.7
Napakasarap kasi at napakalasa
16:38.9
Sumagot ito ng karne yun ng baboy
16:45.0
Na nahuli niya umano kaninang tanghali sa pangngaso
16:51.0
Baka dala kami ng ganitong karne ng baboy no
16:53.8
Pagka uwi namin sa syudad
16:56.3
Panigurado yan anak
16:58.6
Huhulihan kita ng malaking baboy ramo
17:01.4
Marami dyan sa gubat at sa bundok
17:04.1
Lumiwanag naman ang mukha ko
17:08.2
Nang sinabi yun ng aking ama
17:10.2
Tila ba nawala na kagad ang mga tampo ko sa kanya
17:14.1
Nang sinabi niya yun
17:18.2
Pagkatapos kumain ay inutosan na ako ni nanay na maghugas na ng katawan
17:22.0
Doon lamang sa kusina kung saan siya naghugas
17:26.3
Hindi naman ako nagreklamo pa
17:29.2
At nagsimula nang maghugas ng katawan
17:34.9
Tinanghali na ako ng gising nun
17:37.5
Dahil sa pagod ng biyahe at paglalakad
17:41.4
Paglabas ko ng sililay nakita ko silang apat na naguusap sa may bakuran
17:46.7
Lumapit na ako sa kanila
17:49.7
Kung kanina ay seryoso sila
17:53.3
Pero nang nakita nila ako ay tila ba nang maghugas na katawan
17:56.3
At nababiglang iniba ni nanay ang usapan
17:58.2
Nanahimik saglit sina lolo at lola
18:02.0
Ako naman na noon ay nakakaintindi ng may tama at mali
18:06.3
Kaya't sinabi ko na lamang sa kanila na sana
18:09.5
Sabihin na nila sa akin kung anuman ang kailangan kong malaman
18:13.7
Para naman hindi ako magmukhang engeng nun
18:17.0
At para makapaghanda ako kung kailangan kong maghanda
18:21.3
Nagkatinginan silang apat at ilang sandali pa
18:26.3
Nagsabi na si lola na siya na ang magtatapat sa akin sa kung anuman ang nangyari
18:31.8
Niyaya niya na kaming lahat sa loob ng bahay
18:38.6
Kinausap ako ni lola na sana
18:41.3
Huwag kumano silang husgan
18:44.0
Sa kung anuman sila
18:47.3
At ang kanilang pagkatao
18:52.0
Pahiwatig na hindi ko sila hinuhusga noon
18:56.3
At doon na si lola nagsimulang magkwento
18:59.3
Ayon dito kay lola
19:04.1
Pinuno umano ng kung anong lahi si lolo opog
19:09.3
Nang tanungin ko kung anong lahi yun
19:13.7
Hindi nagdalawang isip na magsalita si lola
19:18.2
Na lahi na mga suwang
19:21.2
Namilog at nanlaki ang mga mata ko sir Seth
19:26.3
Hindi ako makapaniwala
19:29.2
Dali-dali namang sumagot si mama na totoo umano ang sinabi ni lola
19:35.2
Matagal na umanong alam ni mama ito
19:39.1
Kung kaya't hindi siya nagagalit kay tatay
19:42.0
Alam kasi ni mama ang responsibilidad ng aking ama sa lugar nila lolo
19:51.3
Eh si tatay po paano?
19:54.0
Yung kinain natin na karni kagabi?
19:57.7
Kami ang uri ng aswang na hindi kumakain ng karni ng tao apo
20:03.8
At kung kumain man kami nito
20:06.5
Sinisigurada namin na galing yun sa masamang tao at hindi sa nararapat na manatili dito sa mundo
20:16.0
Napatanong ako kay tatay noon
20:20.2
Kung aswang na ba ito
20:23.2
Ayon sa aking ama ay hindi pa umano
20:27.5
Hindi pa siya pinasahan ni lolo
20:30.6
Pero kinakailangan ng aking ama na manatili sa lugar
20:36.0
Dahil nasa panganib umano yun
20:39.4
Meron umanong naghahasik ng lagim sa bayan
20:43.7
At ang pinagbibintangan ay ang komunidad ni lolo
20:49.4
Nagtawag pa umano ng pagtitipon
20:50.8
Kung may gumawa ba ng panggagabala na tagaron sa kanila
20:55.4
Pero wala umanong may umaamin
20:58.4
Kung kaya't pinuntahan ni tatay ang manggagamot na kaibigan niya
21:03.2
At doon ay sinabi nito
21:06.1
Na merong pamilya sa sityo nila
21:09.7
Na sumusuway sa kautusan ni lolo
21:15.8
Hindi nila malaman kung sino
21:18.7
Dahil magaling umabalik ni lolo
21:20.8
Magtago kung kaya't
21:22.3
Ipinayo ng kaibigan nilang manggagamot
21:25.6
Na kung pwede ay doon na nga muna manatili si tatay nun
21:30.3
Dahil tanging siya lamang umano ang may kakayahan
21:34.2
Na makita ang kung ano ang tunay na budi ng isang nila lang
21:38.8
Napatingin ako kay tatay
21:42.6
Hindi ko lubos maisip na may ganun itong kakayahan
21:46.9
At alam mo ba apo
21:50.8
Sa tingin ko ikaw din
21:52.5
Magaling kang sumuri ng paligid
21:55.1
Nababasa mo kung ano ang mangyayari
21:58.2
Kaya hindi malayo na ang kakayan ng ama mo
22:03.5
Dahil nakikita ko ito sa aura mo
22:06.3
Napaisip naman ako sa mga bagay na
22:11.1
Nagpapahiwatig na meron nga akong kakayahan
22:14.5
Nakagaya ng sinabi ni lolo
22:18.8
Hindi ko may paliwanag pero nararamdaman
22:20.8
At nangyari na mismo sa akin ang mga sinasabi nito
22:28.4
Nabanggit ko kay mama na hindi makakauwi si papa
22:32.2
Dahil may mabigat itong responsibilidad
22:35.9
Na hinaharap sa ngayon
22:38.5
Binaliwala ko na lamang yun
22:41.0
Hindi ko naman kasi naisip na hindi naman talaga makakauwi si tatay
22:47.7
Nandito kami ngayon para sunduin sana yun
22:51.2
Dahil sa may sitwasyon
22:54.0
Na kinasasadlakan
22:56.3
Ay tila ba uuwi na lamang kami ni nanay na hindi siya kasama
23:00.9
Nagpaalam si mama na uuwi kami bukas na bukas din
23:06.9
Gagawa na lamang umano siya ng paraan kung pano bubuhayin
23:12.9
At pag-aralin ako
23:14.8
Nalungkot naman ako sa isipin na hindi namin kasama si tatay sa pag-uwi pero
23:20.8
Naiintindihan ko ang kanyang sitwasyon
23:23.2
Hindi na lamang ako umimig pa
23:29.4
Di ba sabi mo huhulian mo ako ng baboy ramo?
23:34.1
Pagpapaalala ko dito
23:35.2
Napatawan na lamang sila lolo at lola
23:38.5
Walang problema yun na po
23:41.3
Napakadali lamang ang panghuli ng baboy ramo
23:48.0
Pwede ba akong manood kung paano niyo hulihin yung baboy ramo?
23:50.8
Pumayag naman itong si lolo sa gusto ko
23:56.2
Dalian na umano at mag-aalmusal na para makaalis na kami nun
24:01.7
Dadalin ako sa bundok
24:04.3
Para makita ko ang tambayan ng tatay tuwing namimiss niya ako
24:09.4
Mabilis naman akong pumunta sa kusina at nagkusa ng kumuha ng pagkain
24:15.0
Nagtimpla ng kape
24:20.8
Kung naging lalaki ang anak mo
24:23.5
Masasabi kung meron kang junior
24:25.8
Nagtawanan na lamang sila ng sabihin niyo ni lola
24:30.5
Nagmadali akong kumain
24:33.6
Excited na ako na dadalin ako ni lolo sa pangangaso
24:37.4
Bago kami umalis ay may inihapla sakin si lola na langis
24:42.2
Hindi ko alam kung anong klase ng langis yun pero
24:48.0
Na hindi ko maintindihan
24:50.8
Tila ba maasim yun na malansa
24:54.1
Muntik pa nga akong masuka
24:56.6
Pero pinilit kong sikmorain ang amoy nun
25:00.0
Pasensya na apo ha
25:03.6
Kailangan mo magkaroon ng ganitong amoy
25:06.2
Sa pagpunta sa bundok
25:10.3
Mabuti na yung malaman nila na dito ka sa amin nakatira
25:13.8
At protektado ka namin
25:15.6
Sumangayin naman ako nun
25:20.8
Dalidali naman kaming umalis nila lolo at tatay
25:23.1
Habang naglalakad ay pinagit na anak ko ni lolo at tatay nun
25:28.2
Sa daan namin sa bundok
25:30.7
Ay may nadaanan kaming kubo
25:33.6
Sa labas nito ay may matanda na tila ba may binibilad na mga karne
25:40.9
Na parang balat ng hayop na baboy
25:43.7
Kaya napaisip ako na siguro ay nangaso din ang taong yun
25:50.8
Pagdating namin sa tapat ng bakod nito
25:53.3
Bigla itong humarap sa amin pero
25:56.6
Diretso itong tumingin sa akin sabay ngumisi
26:00.5
Aba may maganda pala kayong kasama
26:05.5
Saan nyo naman yan kinuha pre? Upog
26:09.0
Tanong ito kay lolo
26:11.0
Am anak ko yan mga ado
26:15.9
Gustong matutong mga aso
26:18.3
Tuturuan namin ni tatay
26:20.8
Napawi ang pagngisi nito
26:24.1
Muling tumingin sa akin ng seryoso
26:27.3
Na para bang may ibig ipahihwating ang mga titig niya
26:32.1
Tinitigan ko din ito ng diretsyo sa mga mata
26:36.1
Bigla itong umiwas ng paningin nun
26:40.2
Si lolo naman ay nakita kong lumingon sa akin sabay ngisi ng makahulugan
26:53.1
At kagad na kaming dumiretsyo sa paglalakad
26:56.3
Pagdating namin sa bundok
26:59.2
Kagad na kaming pumasok
27:01.4
Si tatay naman ay pinabitbit na sa akin ang basket na lalagyan namin ng mga prutas na
27:07.5
Madadaanan namin sa bundok na yon
27:10.0
Sa bukana pa lamang ng gubat
27:13.7
Namanghana ako sa dami ng bunga ng kasoy
27:16.9
Napakaraming hinog na bunga
27:20.8
Pwedeng pwede itong abutin lamang kung kaya't nakuha nito kaagad ang atensyon ko
27:25.6
Dali-dali akong nanguha ng mga bunga at tinulungan naman ako ni tatay at lolo
27:31.6
Pagkatapos ng kasoy ay sumunod naman ang bayabas at ang balimbing na kong tawagin sa amin
27:40.4
Napakasarap ng prutas na ito kapag nahinog
27:45.9
Kaya nawili ako sa pangunguha nun
27:52.6
Nakita ko yung lalaki na nadaanan namin kanina na parabang nakasunod sa amin
27:59.6
Napahawak ako sa damit ni tatay
28:03.1
Anong nangyari anak?
28:07.3
Tay, yung lalaki kanina na nadaanan natin nakasunod sa atin o
28:14.6
Aba, may plano pa yatang taluhin tayo tayo
28:20.8
Wika naman ni tatay kay lolo
28:22.5
Eh, siguraduin niya lang na kapag tinaluhin niya tayo eh
28:26.7
Hindi niya pagsisisihan
28:28.4
Kantiin na niya ang lahat
28:31.0
Huwag lang ang pamilya ko
28:35.5
Patuloy na kaming naglakad hanggang sa makarating na kami sa pwesto
28:40.6
Kung saan nag-aabang si tatay na mga baboy ramo
28:44.2
Madami kasi mga bungang kahoy na nahuhulog doon
28:48.5
Kadalasan ay mga bunga ng abokado
28:51.7
At prutas na marang
28:53.5
Paboritong kainin ng mga baboy ramo kung kaya't dinarayon nilang lugar na yon
28:58.5
Pinasuot ni tatay sa akin ang jacket niya
29:04.3
Sinabihan akong maghintay lamang sa isang tabi at manood
29:07.3
Sinunod ko siya noon
29:10.0
Habang nag-aabang sa baboy ramo
29:13.7
Ay nararamdaman ko pa rin na merong nagmamasid sa paligid
29:18.5
Sinabi ko yun kay tatay
29:21.4
Si lolo naman ay ginulugulo ang buko sabay-sabing
29:25.5
Nagmana ako sa kanilang dalawa sa lakas ng pakiramdam
29:29.3
Pero hayaan ko na lamang umano yon
29:32.7
At hindi naman umano ito makakalapit
29:37.9
Hindi ko na lamang din ito pinagbigyang pansin
29:40.5
Hanggang sa ilang sandali pa
29:44.0
Nakarinig na kami ng hunin ng baboy
29:46.8
Sinabihan na nila akong maging alisto
29:50.5
At maya-maya lang ay darating naman ang baboy ramo
29:57.8
Nahuli ni lolo ang isang napakalaking baboy ramo
30:01.9
Ganun na lang ang tuwa ko nang makita ko ang baboy na pasan-pasan niya
30:06.6
Isa itong lalaking baboy ramo na lumalabas ng dalawang mahabang pangil
30:12.5
Nakungkakarnihin yon
30:15.1
Siguro mayroon itong baboy ramo na mayroon itong baboy ramo na mayroon itong baboy ramo
30:16.6
At mayroon itong baboy ramo na mayroon itong baboy ramo na mayroon itong baboy ramo
30:16.8
Mayigit 30 kilos ang karne
30:22.0
May narinig na naman kaming paparating
30:25.3
Si tatay naman ang nagabang dito
30:28.6
Mga ilang metro ang agwat nang nilalang sa layo namin
30:33.2
Nang tinarget ito ni tatay nang dala niyang palaso
30:37.6
Nang bitawan niya ito
30:40.7
Tinamaan ang baboy ramo sa binti sa may hulian
30:44.3
Bigla itong napahinto
30:47.9
At nang aalis na ito ay hindi na ito nakalakad pa
30:52.1
Kung kaya't nilapitan na niya ito at pinasan
30:54.9
Niyaya niya na kaming umuwi na
30:58.3
Yung mabigat kong basket na puno ng prutas ay binitbit na rin ni tatay
31:03.9
Kaya sobrang saya ko habang naglalakad kami pa uwi ng bahay
31:09.8
Pakanta-kanta pa ako habang pababa kami ng mundok
31:12.4
Sabi ko na ito ay hindi na ito nakalakad pa
31:14.3
Si tatay at lolo naman ay nangingiti na lamang na nakatingin sakin
31:17.7
Hanggang sa mapadaan na naman kami sa bahay ng lalaki na nakita namin kanina
31:24.3
Pagdating namin ay wala na ito sa lugar
31:27.9
Ang tanging naroroon na lamang ay ang isang binatilyo na kung makatingin
31:33.2
Ay tila ba nanguhubad
31:35.1
Nagpagitna na ako ng paglalakad kina tatay at lolo
31:39.5
Nang tinignan ni lolo ang lalaki
31:44.3
Sito sa kanya na tila ba nangungutya
31:46.4
Hindi na lamang pinansin ito ni lolo at nagpatuloy na kami sa paglalakad pa uwi
31:52.3
Apon na na makarating kami sa komunidad
31:57.2
Marami na ang tao sa labas ng kanila mga kubo
32:00.9
Binati naman kami ng mga ito
32:04.3
Maya-maya ay nagsinatingan ang ibang kalalakian na may dalang iba't ibang hayop na kanilang nahuli sa kagubatan
32:12.1
Namangha naman ako sa mga nakita ko ng hapon na iyon
32:18.2
Kagad nang kinatay ni lolo ang nahuli nilang baboy ramo
32:21.8
Inihanda na niya iyon para may maidala kami ni nanay
32:27.4
Masayang-masaya ako ng hapon na iyon
32:29.7
Napakarami kong prutas at may karne pa kami
32:37.3
Pagkatapos kong maghaponan
32:41.2
Umiba ang temperatura sa paligid
32:44.5
Biglang naging mabigat at uminit nun
32:49.3
Nang tingnan ko sina lolo at lola
32:53.2
Kitang-kita kong nag-iiba-iba ang kulay at uri ng kanilang mga mata
32:59.7
Si tatay ay tahimik lang pero nakikiramdam
33:04.5
Kaya sinabihan ko si nanay
33:07.6
Na may hindi magandang nangyayari sa labas
33:11.2
Na parang may umaaligid nun
33:14.7
Sinabihan kami ni lolo na huwag lumabas ng bahay
33:20.2
Manatili kami sa loob
33:22.7
Huwag umanong pansinin ang anumang ingay na maririnig namin sa labas ng bahay
33:29.1
Tumango kami ni nanay
33:32.2
Lumabas na si lolo at lola
33:34.9
Ilang sandali pang lumipas
33:39.2
May mga ingay na kaming naririnig
33:41.2
Na tila ba nagsasagutan sila pero
33:44.0
Sa lingwahe na hindi namin maintindihan
33:47.1
Kaya wala kaming nagawa ni nanay
33:50.7
Kung di yo makinig na lamang
33:53.1
Puro angil lamang nung una ang narinig namin pero
33:57.5
Kinala unan ay mga hunina ng mga
34:00.8
Nagsasambwa at naglalaban
34:03.3
Gusto kong buksan ang bintana para manood pero
34:07.9
Hindi ako pinapayagan ni nanay
34:11.2
Kung kaya't wala na akong nagawa kundi ako makinig na lamang nun
34:15.1
Narinig ko ang boses ni tatay na tila ba galit na galit
34:20.2
Natakot kami ni nanay kasi baka may hindi na magandang nangyari sa kanya
34:26.1
Pero sabi ni nanay
34:29.3
Parang hindi naman daw nasasaktan ang boses ni tatay nun
34:33.0
Napanatag ang loob ko
34:38.1
Pero napalitan niyo ng boses na tila ba nanggaliton
34:41.2
At halatang nasasaktan ito
34:47.5
Napalitan ng galit na boses ni tatay
34:50.9
At tila ba meron itong inasinta
34:53.6
Hilang saglit pa ay ang boses ng isang nila lang
34:58.5
Na tila ba pamilyar sa akin nun
35:00.8
Kung hindi ako nagkakamali
35:03.9
Boses yun ang lalaki na nakita namin kaninang umaga
35:08.1
Noong pumunta kami sa gubat
35:11.2
Sa labas naman ng bakuran ay naririnig namin ni nanay ang mga yabag
35:16.6
Nang tila ba sari-saring mga nilalang
35:21.9
Narinig namin ang boses ni lolon nagsasabing
35:25.7
Huwag silang makialama
35:28.0
Laban yun ng angka namin
35:30.9
Sumagot ang isa na
35:33.9
Ang binatili yung kasama ng matanda
35:37.3
Ang siyang gumagambala o manosabayan
35:41.2
Doon ko narinig ang galit na galit na pag-angil ni lolo
35:46.1
At hilang sandali pa ay ang paghiyaw
35:49.5
Na tila ba kasing edad ko lamang na bata
35:52.4
Kasunod nun ay ang pagbabanta ng matanda
35:56.0
Na kapag may masamang mangyari sa kanilang maglolo
35:59.4
Ay malalagot si na lolo sa kanilang pamilya
36:05.2
Yun lamang ang narinig ko
36:07.4
Kasunod ay tila ba may tumaga dito
36:11.2
Nang pagbulaho na iyak
36:13.0
At halong gigil na pag-iyak ng binatili
36:21.6
Katahimikan ng namayani
36:24.5
At kasunod ay ang paglakad ng mga kapitbahay
36:28.8
At ang pagkatok ni lola
36:30.9
Kasama ang isang ali na noon ay naamuyan ko
36:34.2
Nang hindi magandang amoy
36:36.7
Amoy na kagaya ng kay lola
36:41.2
Na makita kong sugatan si lola
36:43.8
Kagad din itong inalalayan ni nanay
36:46.8
Para makapasok ng bahay
36:48.2
Nang makapasok na
36:51.8
Dali-dali kong isinara ang pinto
36:54.5
At sumunod na sa silid nila lolo at lola
36:57.2
Hindi ko na kaya na ng amoy
37:00.5
Pero tiniis ko na lamang gawa
37:02.7
Nang nag-aalala ako sa kalagayan ni lola noon
37:05.9
Kagad namang nagsabi ang ginang
37:09.4
Na huwag na kaming magandang amoy
37:11.1
At mag-aalala dahil nasa maayos na kalagayin si lola
37:13.7
Kung maaari ay lumabas na muna kami
37:17.4
Para maggamot na niya ito
37:20.1
Dahil bawal ang normal na tao ang gumamot sa kanya
37:23.7
Ang tanging nagawa namin ay magdiwala na lamang
37:28.4
Kagad na lumabas ng silid
37:30.7
Pero nagtataka kami kung bakit wala pa si lolo at tatay
37:35.4
Makalipas ang ilang sandali
37:41.1
At lumabas ang ali sa may silid ni lola
37:45.0
Maayos na si lola noon
37:47.2
Hintay na lamang namin kinabukasan
37:50.3
At lalabas din ito ng silid
37:51.9
Sa ngayon ay magpapahinga muna ito
37:55.9
Napatanong si nanay kung ano ang pangalan ng ali
37:59.7
Nagpakilala naman ito sa pangalang dalin
38:03.2
Tiyahin ni tatay na nakatira sa Mindanao
38:06.6
Pero umuwi ito dahil sa nabalitaan niyang kaguluhan sa lugar
38:11.1
Sinabi ni nito na kilala na niya kung sino kami ni mama
38:16.1
At natutuwa siyang makita kami na hindi natatakot sa kanya
38:22.9
Sabay pagabot ng kamay ko
38:28.0
Tinanong naman ito ni nanay kung nasaan si tatay at lolo
38:31.0
Ay naman kay lola dalin
38:33.9
Pauwi naman naman ngayon
38:36.0
Siguro ay dinala nila mag lolo sa kubo nito
38:39.8
At doon na nila lilinisin ang lugar
38:42.7
Ang ibig sabihin ni lola dalin na linisin ang lugar
38:47.3
Ay ang pagsunog ni lolo at tatay ng kubo ng mag lolo
38:51.4
Kalahating oras pang dumaan
38:55.5
Nagkikwentuhan kami ni lola dalin at mama
38:59.0
Nang dumating si lolo at tatay
39:01.5
Pumasok ang mga ito at ipinagtimplan na lamang sila ni nanay ng kape
39:06.3
Nagawa sa tinutong na bigas na kung tawagin ay sarang mga ito
39:13.8
Kinuwento ni tatay na dinala nila ni lolo ang mga bangkay sa kubo ng mga ito
39:20.6
Pero nagbigay din ito ng babala kay lola dalin
39:24.6
Na maaaring yun na ang nagbabantang labanan
39:28.4
Na mangyayari sa kampo ng mga aswang
39:31.6
Maagang maaga pa lamang
39:35.7
Nagpaalam na kami ni nanay kina lolo at lola
39:39.8
Nagpaalam na rin kami kay lola dalin at sa iba pa nilang kapitbahay na naroon
39:44.8
Hinatid na kami ni tatay
39:47.8
Sa may sakay ng tricycle papunta sa bayan
39:51.0
Kung saan kami sasakay ng jeep
39:53.3
Na babiyahi patungong Iloilo
39:55.3
May dala kaming dalawang sako ng bigas at karne ng mga baboy ramo
40:00.1
At kasama na rin ang basket ko na punong-puno ng prutas at kulay
40:04.6
Binigyan din ni tatay si nanay ng pera ng may isang libo at isang libo
40:10.5
Malaking halaga na ito ng mga panahon na yun
40:14.2
Tuwang-tuwa kami ni nanay
40:16.7
Sinabihan namin si tatay na bisitahin kami kung may pagkakataon siyang makabisita
40:22.3
Umuwi kami ni nanay sa syudad na daladala ang aming karanasan sa lugar
40:27.8
Di ilabalikas na sakin ang pagsasawalang bahala dito
40:32.4
Dahil siguro sa wala namang masamang nangyari sa amin ni nanay noon
40:36.5
Lumipas ang dalawang buwan
40:39.8
Dinalaw kami ni tatay para dalahan ng sustento
40:43.6
At nagtuloy-tuloy yun hanggang sa nakapagtapos ako ng high school
40:48.0
At yun na rin ang huling pagkikita namin
40:51.6
Ng aking lolo at lola
41:09.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:11.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:13.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:15.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:17.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:19.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:21.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:23.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:25.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:27.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
41:29.8
At yun na rin ang huling pagkakataon siya
